Ο ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Κείμενο του Ιωάννη Α. Σαρσάκη (Καστροπολίτη)

Ο Μέγας Κωνσταντίνος αφιερώνει την Πόλη στην Θεοτόκο (ψηφιδωτό από την Αγία Σοφία).

Ο Μέγας Κωνσταντίνος υπήρξε ο γενάρχης της Ρωμησύνης και ο μεγαλύτερος αυτοκράτορας της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Αν και δυστυχώς στην πατρίδα μας επικρατούν ανιστόρητες απόψεις που στόχο έχουν να σπιλώσουν το πρόσωπό του Μ. Κωνσταντίνου και την ανεκτίμητη προσφορά του προς τον Ελληνισμό και την Ρωμηοσύνη. Όπως είναι φυσικό ο Κωνσταντίνος αποτέλεσε σημείο αναφοράς από αυτοκράτορες, λογίους, θεολόγους, υμνογράφους κλπ, καθ όλη την διάρκεια της αυτοκρατορίας, αλλά και τα μετέπειτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Εμείς σήμερα θα αναφερθούμε σε κάποιες από τις ιστορικές πηγές που συνδέουν ή παραλληλίζουν τον Μέγα Κωνσταντίνο και τον Ιωάννη Βατάτζη.

Οι άγιοι Βασιλείς της Ρωμανίας, Μέγας Κωνσταντίνος και Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο ελεήμων. Ο μεν πρώτος παραδίδει (κληροδοτεί) τη βασιλεύουσα (το κράτος των Ρωμαίων) ως κλήρο στο γένος των Ελλήνων και ο δε δεύτερος (ως εκπρόσωπος του Ελληνισμού) αποδέχεται την κληρονομιά την οποία και διατρανώνει με το γραπτό κείμενο της επιστολής το οποίο φέρει. Η αγιογράφος Δέσποινα Χατζηιωαννίδου Σαρσάκη παίρνοντας αφορμή από την υπόψη επιστολή, θέλησε να ιστορίσει το γεγονός της διαδοχής του κλήρου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς στο γένος των Ελλήνων.

Θα ξεκινήσουμε με τον ίδιο τον Ιωάννη Βατάτζη, ο οποίος σε επιστολή που απέστειλε προς τον πάπα Γρηγόριο τον Θ΄, κάνει αναφορά στο πρόσωπο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, βάσει της οποίας προκύπτουν πολλά και πολύτιμα συμπεράσματα. Να αναφέρουμε εν συντομία, ότι στα μέσα της τέταρτης δεκαετίας του 13^ου αιώνα, το κράτος της Νίκαιας υπό την ηγεσία του Ιωάννη Βατάτζη, είχε ισχυροποιηθεί και αποτελούσε άμεση απειλή για τους Φράγκους της Κωνσταντινούπολης. Ο πάπας Γρηγόριος ο Θ΄, καθηλωμένος από τις διπλωματικές ενέργειες του Διδυμοτειχίτη βασιλιά, και μη έχοντας άλλες επιλογές για να βοηθήσει τους προστατευόμενους του, απέστειλε μία επιστολή στον Βατάτζη, μέσω της οποίας απειλούσε την εδαφική ακεραιότητα της Νίκαιας και υποβάθμιζε τον τίτλο του Ιωάννη Βατάτζη μη αναγνωρίζοντάς τον ως αυτοκράτορα Ρωμαίων, καθώς κατά το γένος ήταν Έλληνας.

Ο Βατάτζης στην επιστολή απάντηση που απέστειλε, κατέρριψε όλα τα αίολα επιχειρήματα του πάπα, χρησιμοποιώντας διπλωματική γλώσσα αλλά και ειρωνεία.  Το πιο ατράνταχτο επιχείρημα του Βατάτζη για να δηλώσει την αυτοκρατορική του ιδιότητα, αποτέλεσε ο Μέγας Κωνσταντίνος, καθώς στην επιστολή αναφέρει τα εξής : «Πῶς ὅμως ἀγνοεῖς, ἤ ἄν τό γνωρίζεις γιατί δέν τό ἀναφέρεις, ὅτι μαζί μέ τή σοφία πού μᾶς κυβερνᾶ, ἐδόθη στό γένος μας καί ἡ βασιλεία τούτου τοῦ κόσμου καί μάλιστα ἀπό τόν Μέγα Κωνσταντίνο, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τήν κλήση ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό καί βασίλευσε μέ σεμνότητα καί τιμιότητα; Διότι εἶναι γνωστό σέ ὅλους ὁτι ἡ κληρονομιά τῆς διαδοχῆς ἐκείνου (τοῦ Μ. Κωνσταντίνου) μεταβιβάσθηκε στό δικό μας γένος καί ἐμεῖς εἴμαστε οἱ κληρονόμοι καί διάδοχοί του! Ἐσύ, λοιπόν, ἀπαιτεῖς ἀπό ἐμᾶς νά μήν ἀγνοοῦμε ποιό εἶναι τό ἀξίωμά σου καί ποιά εἶναι τά προνόμιά του. Ἐμεῖς ἀπό τήν πλευρά μας δέν ἔχουμε ἀραγε δίκιο ἄν απαιτήσουμε καί σύ νά ἀναγνωρίσεις τά δικαιώματά μας στόν θρόνο καί στό κράτος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τά ὁποῖα ἔχουν τή ρίζα τους στούς χρόνους τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καί μέσῳ τῶν πολλῶν βασιλέων πού κυβέρνησαν ἐπί χίλια χρόνια καί ἀνήκουν στό δικό μας (Ἐλληνικό) γένος φθάνουν μέχρι τή δική μας ἐποχή; Οἱ ἱδρυτές τῆς βασιλικῆς μου ἐξουσίας, οἱ οἰκογένειες τῶν Δουκῶν καί τῶν Κομνηνῶν, γιά νά μή μιλήσω καί γιά τούς ἀλλους αὐτοκράτορες, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἑλληνική καταγωγή, αὐτοί λοιπόν οἱ ὁμοεθνεῖς μου ἐδῶ καί πολλούς αἰῶνες εἶχαν τήν ἐξουσία ἐπί τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ποῦ εἶναι ὁ σεβασμός σου πρός τήν κληρονομιά τοῦ εὐσεβοῦς βασιλέως Μεγάλου Κωνσταντίνου; Ποιό δίκαιο πρυτάνευσε σ’ αὐτήν τήν περίπτωση;

Η επιστολή αυτή βεβαίως παρουσιάζει μέγιστο ενδιαφέρον και αποτελεί μία πηγή ατράνταχτη για τους ιστορικούς που ασχολήθηκαν με την συνέχεια του ελληνισμού. (Στον παρακάτω σύνδεσμο μπορείτε να διαβάσετε σχετικό κείμενο : Η ΥΠΕΡΗΦΑΝΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΙΤΗ ΙΩΑΝΝΗ ΒΑΤΑΤΖΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ)

Ο Βατάτζης δεν επικαλέστηκε το πρόσωπο του μεγάλου Κωνσταντίνου μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά θα λέγαμε και σε πρακτικό, καθώς είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι επί της βασιλείας του έκοψε αργυρό νόμισμα, το οποίο στη μία όψη εικονίζει τον Ιωάννη Βατάτζη αριστερά και τον Μέγα Κωνσταντίνο δεξιά. Ενδεχομένως το υπόψη νόμισμα να κόπηκε την εποχή κατά την οποία γράφτηκε η επιστολή, θέλοντας και μ΄ αυτό τον τρόπο ο Βατάτζης, να δηλώσει την αυτοκρατορική του ιδιότητα, της οποίας η διαδοχή κληροδοτήθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο και η οποία αμφισβητήθηκε (όπως είδαμε) από τον πάπα.

Σύμφωνα με τα παραπάνω βλέπουμε ότι για τον Ιωάννη Βατάτζη, (όπως βεβαίως και για τους άλλους αυτοκράτορες) ο Μέγας Κωνσταντίνος θεωρείται ο κληροδότης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας προς το γένος τον Ελλήνων. Αποτελεί δηλαδή μία ανυπέρβλητη προσωπικότητα της λεγόμενης χριστιανικής αυτοκρατορίας του Ελληνικού έθνους (Ρωμανίας/Βυζαντίου) καθώς και σημείο αναφοράς για κάθε είδους σύγκριση και παραλληλισμό.

Τα επόμενα χρόνια, μετά την τρίτη δεκαετία του 13ου αιώνα που γράφτηκε η επιστολή, και που πιθανώς κόπηκε το προαναφερθέν νόμισμα, ο γιός του Βατάτζη ο Θεόδωρος Β΄ Δούκας Λάσκαρης, στο εγκώμιο που συνέγραψε για τον βασιλέα πατέρα του, παραλληλίζει τον Ιωάννη Βατάτζη με τον Μέγα Κωνσταντίνο, καθώς και με άλλους μεγάλους βασιλείς του παρελθόντος.

Τον 14ο αιώνα γράφτηκε η Ασματική Ακολουθία του Αγίου Ιωάννη Βατάτζη, η οποία βρέθηκε στη Μονή Λειμώνος, ο άγνωστος υμνογράφος της, θέλοντας να τονίσει το αποστολικό έργο του Βατάτζη σε ένα Στιχηρό χρησιμοποιεί και το όνομα του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Ισαποστόλου, αναφέροντας τα εξής : «Και Κωνσταντίνον τον μέγαν συ παρεζήλωσας ου και κατ’ ίχνος βαίνειν εξελέξω, θεόφρον, προσάγων τω Κυρίω διά λουτρού του βαπτίσματος, άγιε, του Ισραήλ το κάλυμμα, ως φησίν ο Απόστολος σωζόμενος». Και σε ένα άλλο σημείο, τονίζει την ιαματική χάρη του Βατάτζη, αναφέροντας τα εξής : «Ο μέγας εσκίρτησε Κωνσταντίνος σε ιδών εν ουρανοίς, μακάριε, και συν αυτώ γηθόμενος νυν ημών μέμνησο και πρόστηθι ιατρός εν ανάγκαις ετοιμότατος».

Ο Πάμμεγας Σκηπτούχος Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου.

Τον 16ο αιώνα στον μεταβυζαντινό βίο του Αγίου Ιωάννη Βατάτζη, ο άγνωστος βιογράφος μεταξύ άλλων, αναφέρεται στον Μέγα Κωνσταντίνο τον οποίο βάζει να απονέμει στον Βατάτζη τους ακόλουθους χαιρετισμούς : αλλ’ ούτε η θεία και ιερά ψυχή του μεγάλου Κωνσταντίνου έπαυσεν από του να κατασπάζηται τον ευσεβή τούτον Ιωάννην˙ χαίρε, λέγουσα, συ όπου εκυβέρνησας άριστα το καράβι της επιγείου βασιλείας, και διά τούτο έγινες οικήτωρ της ουρανίου ταύτης πόλεως˙ χαίρε, ο των ευσεβών δογμάτων ακριβέστατος φύλαξ, και της Εκκλησίας άσειστος στύλος, και αρραγής θεμέλιος˙ χαίρε, των ασθενών ο ταχύτατος ιατρός, των χηρών ο υπέρμαχος, και των λυπουμένων η παράκλησις˙ χαίρε των πενομένων παραμυθία, και των γυμνών το περιβόλαιον˙ χαίρε, ο των ορφανών υπερασπιστής, και των αδικουμένων ετοιμότατος λυτρωτής˙ χαίρε, ο ουράνιος άνθρωπος, και επίγειος άγγελος˙ χαίρε, Ιωάννη κράτιστε, και βασιλεύ άγιε, ο με ημάς τους εν ουρανοίς μακαρίους εις ατελευτήτους αιώνας συνευφραινόμενος».

Έτσι λοιπόν, βλέπουμε ότι αν και τους χωρίζουν 9,5 αιώνες περίπου, ο Μέγας Κωνσταντίνος και ο άγιος Ιωάννης Βατάτζης αποτελούν δύο εξέχουσες προσωπικότητες, οι οποίες διετέλεσαν αυτοκράτορες της Ρωμανίας/Βυζαντίου αλλά βεβαίως ανήκουν και οι δύο στην χωρία των αγίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Δεν είναι όμως (όπως θα δούμε παρακάτω), οι μόνοι άγιοι αυτοκράτορες.

Κατά την χιλιόχρονη και πλέον διάρκεια της Αυτοκρατορίας Ρωμανίας/Βυζαντίου (330-1453) το θρόνο κατείχαν 88 αυτοκράτορες[1], οι οποίοι βέβαια έχουν κριθεί και θα κριθούν και άλλο στο μέλλον από τους ιστορικούς, αλλά πέραν όλων των θετικών ή αρνητικών τους ενεργειών παρουσίασαν σημάδια αγιότητας, γεγονός που συνετέλεσε να αγιοκαταταχθούν.

Οι πλέον γνωστοί άγιοι βασιλείς-σσες της Ρωμανίας/Βυζαντίου τους οποίους τιμούμε με λαμπρότητα την ημέρα της γιορτής τους στις 21 Μαίου, είναι οι άγιοι και ισαπόστολοι Κωνσταντίνος και Ελένη, οι οποίοι βέβαια τιμούνται πανελληνίως καθώς υπάρχουν πάρα πολλές εκκλησίες προς τιμήν τους σε όλη την πατρίδα μας.

Επίσης γνώριμη είναι και η αγία Θεοδώρα η Αυγούστα, η οποία εορτάζει στις 11 Φεβρουαρίου, γνωστή για το σημαντικότατο ρόλο που διαδραμάτισε ώστε να λήξει η εικονομαχία και να αναστηλωθούν οι εικόνες. Η υπόψη αγία τιμάται στην Κέρκυρα κάθε χρόνο την Κυριακή της Ορθοδοξίας, όπου τελείται ιερά λιτάνευση του σεπτού σκηνώματος της στην πόλη.

Ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου, δια χειρός Δέσποινας Σαρσάκη.

Επίσης κάθε χρόνο στις 11 Μαρτίου τιμάται η μνήμη της αγίας Θεοδώρας βασίλισσας της Άρτας (1210-1285), ως τοπική αγία και πολιούχος της Άρτας. Η μνήμη της εορτάζεται στον ομώνυμο υπέροχο ναό του 12ου αιώνα (πρώην μονή αγίου Γεωργίου). Εσχάτως η αγία Θεοδώρα τιμάται κάθε χρόνο και στο Διδυμότειχο, καθώς απότμημα ιερού λειψάνου της βρίσκεται στον ιερό ενοριακό ναό του Αγίου Ιωάννη Βατάτζη. Η μεταφορά του λειψάνου της αγίας στο Διδυμότειχο, πραγματοποιήθηκε λόγω της οικογενειακής καταγωγής της από την ιστορική πόλη της Θράκης και της εξ αγχιστείας συγγένειας που συνέδεε τους δύο αγίους.

Τα τελευταία χρόνια, με τιμή και μεγαλοπρέπεια τιμάται και ο άγιος μας Ιωάννης Βατάτζης ο ελεήμων (1193-1254), ως τοπικός άγιος στο Διδυμότειχο, προς τιμήν του οποίου ανεγέρθη ναός από την Μητρόπολη Διδυμοτείχου το 2010 και από το 2011 διοργανώνονται τα «Βατάτζεια».

Από το 2013 η Μητρόπολη Δράμας, ξεκίνησε να τιμά τη μνήμη του τελευταίου αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Δαβίδ του Μεγάλου Κομνηνού, των τριών αυτού τέκνων Βασιλείου, Γεωργίου, Μανουήλ και του ανεψιού αυτού και διαδόχου του θρόνου Αλεξίου, των ¨εν Κωνσταντινουπόλει μαρτυρικώς τελειωθέντων κατά την 1ην Νοεμβρίου του 1463¨.

Αν όμως ανατρέξουμε στα συναξάρια και στα μηναία θα δούμε ότι (με βάση τη δίκη μου έρευνα) είναι καταχωρημένοι 26 άγιοι-ες, εκ των οποίων 12 αυτοκράτορες, 10 αυτοκράτειρες (σύζυγοι αυτοκρατόρων), 1 βασίλισσα (σύζυγος του Δεσπότη της Ηπείρου), 2 μητέρες αυτοκρατόρων και 2 πριγκίπισσες (κόρες αυτοκρατόρων).  Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι μεταξύ των προαναφερθέντων αγίων, υπάρχουν 5 ανδρόγυνα. Αναλυτικότερα οι προαναφερθέντες άγιοι-ες κατά κατηγορία είναι οι εξής :

α. Αυτοκράτορες

β. Αυτοκράτειρες (σύζυγοι αυτοκρατόρων), Βασίλισσα (σύζυγος του Δεσπότη-Κυβερνήτη της Ηπείρου).

 γ. Μητέρα & θυγατέρα αυτοκράτορα.

 δ. Άγια ανδρόγυνα (αυτοκράτορας και αυτοκράτειρα).

Για την οικονομία του χώρου δεν παραθέτουμε τους βίους των αγίων βασιλέων/βασιλισσών, καθώς οι ενδιαφερόμενοι, βοηθούμενοι και από τις ημερομηνίες του εορτασμού τους (που παρατίθενται στους πίνακες) μπορούν να ανατρέξουν στα συναξάρια (έντυπα ή διαδικτυακά) και να μελετήσουν τους βίους τους. Αυτό που πρέπει να αποκομίσουμε, μελετώντας τους βίους αγίων  βασιλέων/βασιλισσών, είναι ότι αν και υπήρξαν κάτοχοι υπέρτατης εξουσίας και πλούτου, κατόρθωσαν να κερδίσουν την αιώνια βασιλεία, ενδεδυμένοι την πορφύρα της αγιότητας.

Υποσημειώσεις Κειμένου 

[1] Ο αριθμός αυτός εξήχθη με βάση τους πίνακες αυτοκρατόρων που παραθέτουν στις ιστορίες που συνέγραψαν οι Βασίλιεφ και Οστρογκόρσκι, ενώ ο Ράνσιμαν παραθέτει 87 αυτοκράτορες, μη καταχωρώντας ως αυτοκράτορα τον σφετεριστή Βασιλίσκο (475-476). Στο σύνολο των 88 αυτοκρατόρων δεν υπολογίζονται οι αντιβασιλείς, οι συναυτοκράτορες, οι αυτοκράτορες που κυβέρνησαν στη δύση και κάποιοι αποτυχημένοι σφετεριστές. Επίσης να αναφέρουμε ότι ανάμεσα στους 88 αυτοκράτορες, υπάρχουν και 3 γυναίκες οι οποίες κυβέρνησαν άμεσα το κράτος.  

[2]. Ο Διοκλητιανός (230-313) είχε εφαρμόσει ένα νέο σύστημα διοίκησης της Ρωμαϊκής  Αυτοκρατορίας, χωρίζοντας την σε ανατολικό και δυτικό κράτος. Ο ίδιος με έδρα του τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας κυβέρνησε το ανατολικό κράτος, οπότε από πολλούς ιστορικούς θεωρείται ο προπομπός της μετέπειτα Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.  Για το λόγω αυτό συμπεριλαμβάνουμε την σύζυγό του Άγια Αλεξάνδρα μεταξύ των Αγίων της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – Ρωμανίας.