Κείμενο του Ιωάννη Α. Σαρσάκη (Καστροπολίτη).
Απόσπασμα από την ομιλία «Εκείνη η μέρα η σκοτεινή», η οποία παρουσιάστηκε στις εκδηλώσεις τιμής και μνήμης «Παλαιολόγεια 2015», που διοργάνωσε η Μητρόπολη Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου.
Η λεγόμενη υστεροβυζαντινή περίοδος (1204-1453) αρχίζει με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Φράγκους σταυροφόρους και τελειώνει με την άλωση του 1453 από τους Οθωμανούς Τούρκους. Στους δυόμισι αυτούς αιώνες, η αυτοκρατορία βίωσε μια συνεχή παρακμή. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η περίοδος της αυτοκρατορίας της Νίκαιας 1204-1261, όπου ειδικότερα επί αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη υπήρξε οικονομική άνθηση, εμπορική απεξάρτηση από τη Δύση και εδαφική επέκταση.
Η επόμενη δυναστεία μετά του Λασκαρίδες της Νίκαιας ήταν οι Παλαιολόγοι, οι οποίοι λόγω της πολιτικής τους ταύτισης με την αριστοκρατία, της διενέργειας δυσμενών για το κράτος εμπορικών συμφωνιών με τις ιταλικές δημοκρατίες και της εμπλοκής τους σε εμφυλίους πολέμους, προξένησαν ανήκεστες βλάβες στην πάλαι ποτέ κραταιά αυτοκρατορία. Απότοκος όλων αυτών των αρνητικών συνεπειών ήταν ο οικονομικός μαρασμός, η στρατιωτική αποδυνάμωση και βεβαίως η εδαφική συρρίκνωση. Με αποτέλεσμα κατά το πρώτο μισό του 14ου αιώνα, την επικράτεια της Ρωμανίας/Βυζαντίου να αποτελούν : η Θράκη, η περιοχή της Θεσσαλονίκης, ένα μικρό τμήμα της Χαλκιδικής και ένα τμήμα της Πελοποννήσου.
Πέραν της Θεσσαλονίκης, η οποία σαφώς και αποτελούσε το δεύτερο μεγάλο κέντρο της αυτοκρατορίας, την εποχή εκείνη διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο δύο Καστροπολιτείες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από πολλά κοινά σημεία, αναφέρομαι βεβαίως στο Διδυμότειχο και στον Μυστρά.
Το Κάστρο του Μυστρά.
Ο Μυστράς όπως και όλη η Πελοπόννησος είχαν πέσει στα χέρια των Λατίνων της Δ΄ Σταυροφορίας. Το 1259 η αυτοκρατορία της Νίκαιας έχοντας ως βασιλιά τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο νικά τον συνασπισμένο στρατό του Βασιλείου της Σικελίας, του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου στη μάχη της Πελαγονίας. Σημαντική εξέλιξη της νίκης του Μιχαήλ Η΄ ήταν η σύλληψη του ηγεμόνα της Αχαΐας Γουλιέλμου Β΄ Βιλεαρδουίνου. Μετά από τρία χρόνια αιχμαλωσίας συμφωνήθηκε να απελευθερωθεί ο Γουλιέλμος και η συνοδεία του, δίδοντας ως αντίτιμο στον Μιχαήλ Η΄, τρία σημαντικά κάστρα του Μοριά : του Μυστρά, της Μονεμβασιάς και της Μάνης.
Έχοντας ως βάση τα τρία αυτά κάστρα ο στρατός της Ρωμανίας/Βυζαντίου κατόρθωσε και να τα διαφυλάξει από τους Λατίνους, αλλά και να απελευθερώσει και άλλες περιοχές του Μοριά. Ο Μυστράς έγινε η έδρα του Στρατηγού ή της Κεφαλής (κεφαλή του βασιλέως), και αποτέλεσε πόλο έλξης για τους πληθυσμούς της Λακεδαίμονας. Επίσης λόγω της αύξησης των κατοίκων πραγματοποιήθηκαν συμπληρωματικά οχυρωματικά έργα.
Στις αρχές του 14ου αιώνα Στρατηγός ή Κεφαλή στον Μυστρά ήταν ο Μιχαήλ Καντακουζηνός, πατέρας του μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού. Ο Μιχαήλ απεβίωσε στον Μυστρά σε ηλικία τριάντα ετών το 1295. Τα επόμενα χρόνια ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός είχε διορισθεί από τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο Στρατηγός στον Μυστρά για να αντικαταστήσει τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο Ασάν, αλλά τότε δεν μετέβη στον Μοριά, διότι δεν το επέτρεψαν οι συνθήκες της εποχής, γεγονός είναι πάντως ότι απέστειλε στη θέση του δικούς του ανθρώπους, οι οποίοι τον ενημέρωναν για τα τρέχοντα θέματα. Έτσι από το 1261 έως το 1348 ο Μυστράς διοικήθηκε κατ΄ αυτόν τον τρόπο.
Το Κάστρο του Διδυμοτείχου (Φωτο Γκιδίκα)
Όταν ανήλθε στο θρόνο ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός θέλησε να ισχυροποιήσει τη θέση του Μυστρά, και για να αποτρέψει τις καταστάσεις αναρχίας που ήδη είχαν εκδηλωθεί, έστειλε στα τέλη του 1348 το δευτερότοκο γιο του τον Μανουήλ στην Πελοπόννησο. Αυτός ήταν ο πρώτος δεσπότης (κυβερνήτης) του Μυστρά (1348-1380). Το 1380, έτος θανάτου του Μανουήλ, θα τον διαδεχθεί ο αδελφός του Ματθαίος και έπειτα ο Δημήτριος (1383-1384). Στη συνέχεια όλοι οι δεσπότες θα ανήκουν στην οικογένεια των Παλαιολόγων, με πρώτο τον Θεόδωρο Α΄ (1384-1407), αδελφό του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου και μετά από αυτόν τον Θεόδωρο Β΄ (1407-1443), δευτερότοκο γιο του Μανουήλ Β΄. Τον Θεόδωρο Β΄ διαδέχθηκε ο αδελφός του Κωνσταντίνος(1443-1449) και αυτόν οι αδελφοί του Θωμάς και Δημήτριος μέχρι το 1460. Αυτήν την εποχή το δεσποτάτο εξουσιάζει σχεδόν όλη την Πελοπόννησο.
Εν συντομία αυτή είναι η ιστορία του Μυστρά, παρακάτω κα θα καταδείξουμε τα κοινά σημεία που αφορούν τις δύο Καστροπολιτείες, Διδυμότειχο και Μυστρά :
Α. Και τις δύο τις χαρακτηρίζει ένα έντονο Βυζαντινορωμαίικο υπόβαθρο με κάστρα, εκκλησίες και με σημαντικές προσωπικότητες που άφησαν το στίγμα τους.
Β. Όπως προαναφέραμε πρώτος δεσπότης του Μυστρά ήταν ο γιος του Ιωάννη Καντακουζηνού, ο Μανουήλ και δεύτερος ο Ματθαίος, αρά βλέπουμε πως η οικογένεια των Καντακουζηνών, ήδη και από την εποχή του πατέρα του Ιωάννη Στ΄, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην περιοχή του Μυστρά όπως βεβαίως και του Διδυμοτείχου, καθώς ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός έζησε με την οικογένειά του στο κάστρο μας, το οποίο παρεχώρησε στο γιό του Ματθαίο όταν εγκαταστάθηκε ως αυτοκράτορας στην Πόλη. Τα επόμενα χρόνια ο Ματθαίος μετά το θάνατο του αδελφού του Μανουήλ πήρε τη θέση του ως Δεσπότης του Μυστρά.
Γ. Επίσης εκτός από τους Καντακουζηνούς που ταυτίστηκαν με τις δύο Καστροπολιτείες, ταυτίστηκαν και οι Παλαιολόγοι. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι ο Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος εγκαταστάθηκε για χρόνια στο Διδυμότειχο κατά την εποχή που είχε εμπλακεί στον εμφύλιο πόλεμο με τον παππού του Ανδρόνικο Β΄. Και όταν είχε στεφθεί αυτοκράτορας συνέχισε να μένει στο Διδυμότειχο, όπου το 1332 γεννήθηκε ο γιός και διάδοχός του Ιωάννης Ε΄ (παππούς του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου).
Δ. Στο Διδυμότειχο και στον Μυστρά, στις δύο αυτές ιστορικές Καστροπολιτείες, πραγματοποιήθηκε στέψη αυτοκράτορα των Ρωμαίων (Βυζαντινών). Στο μεν Διδυμότειχο στέφθηκε ο Ιωάννης Καντακουζηνός το 1341 και στον Μυστρά ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος το 1449. Είναι οι μοναδικές περιοχές στον Ελλαδικό χώρο όπου έγινε στέψη αυτοκράτορα, καθώς όλες οι στέψεις γινόταν στην Κωνσταντινούπολη (πλην των περιπτώσεων της δυναστείας των Λασκαρέων, οι οποίοι στέφθηκαν στη Νίκαια της Μικράς Ασίας κατά την εποχή που την Βασιλεύουσα κατείχαν οι Φράγκοι).
Ε. Ο τελευταίος δεσπότης (κυβερνήτης) του Μυστρά ο Δημήτριος Παλαιολόγος 1449-1460 (ο οποίος βεβαίως υπήρξε μια τραγική προσωπικότητα για την ιστορία της Ρωμανίας), συνδέει τις δύο Καστροπολιτείες. Το 1467 και ενώ του είχε δοθεί από τον σουλτάνο Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή ως φέουδο η περιοχή της Αίνου, η Λήμνος η Ίμβρος και μεγάλες εκτάσεις από τα νησιά Θάσο και Σαμοθράκη, έπεσε σε δυσμένεια και στάλθηκε να ζήσει δίχως περιουσία στο Διδυμότειχο. Εκεί μία μέρα τον είδε ο σουλτάνος και τον λυπήθηκε, με αποτέλεσμα να του δώσει μια ετήσια επιχορήγηση. Στην συνέχεια ο Δημήτριος μετέβη στην Αδριανούπολη όπου έγινε μοναχός (αυτός και η σύζυγός του), και αργότερα πέθανε σε ένα μοναστήρι το 1470.
ΣΤ. Στον εκκλησιαστικό τομέα και οι δύο Καστροπολιτείες κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο προήχθησαν σε έδρες Μητροπολιτών, με επακόλουθο να αναβαθμιστεί περισσότερο ο ρόλος τους.
Ζ. Και για να φθάσουμε στο σήμερα ένα άλλο κοινό σημείο είναι η ύπαρξη αγάλματος του τελευταίου αυτοκράτορα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και στον Μυστρά αλλά και στο Διδυμότειχο. Μάλιστα ο μακαριστός μητροπολίτης μας κυρός Νικηφόρος φρόντισε το άγαλμα που παρήγγειλε να είναι όμοιο με το άγαλμα που υπήρχε στον Μυστρά.
Η. Και στις δύο Καστροπολιτείες γίνονται εορταστικές εκδηλώσεις με την ονομασία «Παλαιολόγεια». Στο Διδυμότειχο ξεκίνησαν να γίνονται επί του νυν Μητροπολίτου Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου κου Δαμασκηνού.
Νομίζω ότι οι δύο Καστροπολιτείες μπορούν να εκμεταλλευτούν τα κοινά τους σημεία και να ανταλλάξουμε επισκέψεις διοργανώνοντας βυζαντινά συνέδρια που θα αφορούν τους Καντακουζηνούς και τους Παλαιολόγους και γενικά την υστεροβυζαντινή περίοδο όπου διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο. Αποκορύφωμα αυτών των ενεργειών θα πρέπει να είναι η αδελφοποίησή τους
