ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ ΤΣΕΛΕΜΠΗ (ΜΕΧΜΕΤ Α΄) ΣΤΟ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ

Η Διδακτορικη Διατριβή του Παναγιώτη Κοντόλαιμου.

Απόσπασμα από την διδακτορική διατριβή του αρχαιολόγου Δρ. Παναγιώτη Κοντόλαιμου : «Ο ρόλος των Βακουφιών και των χορηγών τους στην ανάπτυξη της πρώιμης οθωμανικής πόλης στην Θράκη και την Βιθυνία (1370 – 1420): αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά και ιστορικά τεκμήρια». Ο τίτλος του αποσπάσματος είναι : «Το Külliye του Μεχμέτ Α΄ στο Διδυμότειχο», το οποίο γνωρίζουμε και ως τέμενος Βαγιαζήτ. Το Κουλιγιέ (Τουρκικά : Külliye) είναι ορολογία της αρχιτεκτονικής και αναφέρεται στα οθωμανικά συγκροτήματα κτηρίων (κοινωφελούς χαρακτήρα) που περιτριγυρίζουν ένα ισλαμικό τέμενος και αποτελούν μια ενιαία σύνθεση. Στο κείμενο εντός παρενθέσεων αναγράψαμε με βάση λεξικό της ελληνικής γλώσσας, τις άγνωστες σε πολλούς έννοιες τη αρχιτεκτονικής ορολογίας, προκειμένου να είναι πιο κατανοητό στους αναγνώστες.

Το Külliye του Μεχμέτ Α΄ στο Διδυμότειχο

Η κάτοψη του τεμένους Βαγιαζήτ.

Το τέμενος του Διδυμοτείχου είναι ένα κτίσμα σχεδόν τετράγωνης κάτοψης. Όπως φαίνεται από μερικά στοιχεία στο εσωτερικό του, όπως πλευρικούς πεσσούς (πεσσός : ογκώδης τετράγωνη κολόνα, ως υποστήριγμα), αλλά και στην πρόσοψη, όπως οι αναμονές (κιλλίβαντες) για προστώο (ανοιχτή στοά μπροστά από την είσοδο ή από την πρόσοψη κτιρίου) που ποτέ δεν οικοδομήθηκε, το κτίσμα άλλαξε σχέδιο κατά την ανέγερσή του. Ξεκίνησε να οικοδομείται ως τέμενος με στέγαση δύο κυρίων τρούλων στο κεντρικό του κλίτος και τέσσερις σκαφοειδείς θόλους περιμετρικά, τους οποίους θα υποστήριζαν οι πλευρικοί λίθινοι τοίχοι και οι δύο εσωτερικοί πεσσοί, που όμως ποτέ δεν κατασκευάστηκαν.

Τομή του τεμένους Βαγιαζήτ, όπου διακρίνεται η πολύπλοκη και θαυμαστή δομή της τελικής στέγασης του κτιρίου.

Αντί γι’ αυτό το σύστημα στέγασης, για άγνωστους σε μας λόγους, τροποποιήθηκε στο σχέδιο του και τοποθετήθηκε η πυραμιδοειδής ξύλινη στέγη που υπάρχει και σήμερα (η στέγη καταστράφηκε με την πυρκαγιά στις 22 Μαρτίου 2017), με μεταγενέστερη εσωτερική διαμόρφωση τρούλου από τσατμά (είδος τοιχοποιίας η επιφάνεια της οποίας κατασκευάζεται από λεπτές σανίδες ή από πλεγμένα καλάμια που τα γεμίζουν με λάσπη ή με τούβλα και τα καλύπτουν με σοβά). Η ξύλινη στέγη του μνημείου αποτελεί ένα κατασκευαστικό κατόρθωμα καλύπτοντας σχεδόν έκταση ίση με ένα στρέμμα. Στη θέση του προστώου, που επίσης δεν υλοποιήθηκε, οικοδομήθηκε εντυπωσιακή είσοδος με περίτεχνη διακόσμηση σε στάθμη ψηλότερη από εκείνη που θα έφτανε η τοιχοποιία του προστώου αρχικά, όπως μαρτυρούν οι υπάρχοντες αλλά αχρησιμοποίητοι κιλλίβαντες.

Κάτοψη του Τεμένους Βαγιαζήτ φωτ. ΥΠΠΟΑ.

Το τέμενος έχει σχεδόν τετράγωνη κάτοψη 32,40 επί 30 μέτρα, και ο συνολικός στεγασμένος χώρος αγγίζει το ένα στρέμμα (972 τ.μ.). Το μνημείο διαθέτει τρεις θύρες. Την κεντρική στη βόρεια όψη του και δύο πολύ μικρότερες στη βορειοδυτική και βορειοανατολική πλευρά της τοιχοποιίας του. Η κεντρική πύλη πλαισιώνεται εσωτερικά από εξαιρετικής τέχνης μαρμαροθετήματα, που θυμίζουν σελτζουκικά πρότυπα, καθώς και αφιερωματικές επιγραφές, γραμμένες στα αραβικά.

Φωτογραφία του Διδυμοτείχου, από τις αρχές του 20ου αιώνα, όπου ο μιναρές του τεμένους Βαγιαζήτ παρουσιάζεται να φέρει μόνο ένα διάζωμα (εξώστη).

Το τέμενος διαθέτει μιναρέ στη βορειοδυτική του γωνία ενσωματωμένο στο αρχικό κτίσμα, με έναν εξώστη, ενώ το 1913 φαίνεται να προστέθηκε και δεύτερος. Ο μιναρές διαθέτει εξωτερική πρόσβαση από ανεξάρτητη πυλίδα. Οι τοίχοι πάχους δύο μέτρων είναι φτιαγμένοι από τοιχοποιία λίθινη με εσωτερικό γέμισμα. Οι λίθοι προέρχονται από λατομείο γειτονικό της Αδριανούπολης. Στο εσωτερικό, το κτίριο καλύπτεται από μία πυραμιδοειδή ξύλινη στέγη με εσωτερικό -επίσης ξύλινο- τρούλο ενσωματωμένο σε αυτήν. Τέσσερεις πυλώνες υποστηρίζουν την ανωδομή της στέγης και του τρούλου ενώ η εσωτερική γραπτή επιτοίχια διακόσμηση είναι σχετικά πλούσια. Στον ανατολικό και δυτικό τοίχο βλέπει κανείς καλλιγραφικές παραστάσεις που συσχετίζονται με την λατρευτική χρήση του χώρου, ενώ εντυπωσιακότερη είναι η διακόσμηση σε άλλο σημείο. Στο νότιο τοίχο, εκτός από το Μιχράμπ (Αραβική λέξη : ημικυκλική εσοχή που υπάρχει στο τείχος ενός ισλαμικού τεμένους ) συναντά κανείς και τοιχογραφίες που απεικονίζουν κτίρια και κατασκευές μιας ουράνιας πολιτείας. Στο βόρειο τοίχο σωζόταν σύμφωνα με έγκυρες μαρτυρίες η παράσταση μιας γυναικείας δεόμενης μορφής, η οποία στη συνέχεια καταστράφηκε, εν μέρει από την υγρασία.

Το Τέμενος Βαγιαζήτ πριν την καταστροφική πυρκαγιά.

Η ξύλινη στέγη του κτιρίου είναι ένα θαύμα μηχανικής. Όχι μόνο λόγω μεγέθους, καθώς καλύπτει σχεδόν ένα στρέμμα, αλλά και λόγω των λύσεων που υιοθετήθηκαν, οι οποίες δείχνουν και την πολυπλοκότητα τη σύλληψής της. Η στέγαση αυτή όμως δεν ήταν σίγουρα η αρχικά προβλεπόμενη. Τόσο τα οικοδομικά ίχνη στο εσωτερικό, στην ανατολική και δυτική πλευρά, όσο και οι δύο διαφορετικές τοιχοποιίες, εμφανείς κυρίως στο άνω τμήμα των εξωτερικών τοίχων, οδηγούν στην πεποίθηση, ότι το τζαμί είχε αρχικά σχεδιαστεί ως τέμενος τύπου «ουλού», δηλαδή ως μια λατρευτική αίθουσα, η οποία παραπέμπει σε άλλα αρχιτεκτονικά παράλληλα της εποχής από άλλες οθωμανικές πόλεις, όπως η Προύσα. Δεν γνωρίζουμε τις συνθήκες και τους λόγους της αλλαγή αυτής, το τέμενος πάντως φαίνεται να ολοκληρώθηκε από τους αρχιτέκτονες – μηχανικούς Ντογάν Μπέη και Ιβάζ, γύρω στο 1420, την εποχή δηλαδή της ηγεμονίας του Μεχμέτ Τσελεμπή (Μωάμεθ Α΄ υιού του Βαγιαζήτ Α΄).

Η κεντρική είσοδος του τεμένους Βαγιαζήτ με το χαρακτηριστικό υπέρθυρο.

Η παραπάνω πληροφορία προέρχεται από την αφιερωματική επιγραφή πάνω από τη μικρή βορειοδυτική θύρα του μνημείου η οποία, συνταγμένη στα αραβικά, κατά τη συνήθεια της επιγραφικής των Οθωμανών της εποχής και σε αρμονία με τον ιερό χαρακτήρα του μνημείου, μας δίνει όχι μόνο τα παραπάνω ονόματα του αρχιτέκτονα και του μηχανικού που ανέλαβαν την ανέγερση του μνημείου, αλλά και δύο ακόμα σπουδαιόττα στοιχεία, τα ονόματα των υπευθύνων για τον συντονισμό της ανέγερσής του μνημείου, δηλαδή, του καδή της πόλης Σαγίντ Αλή και κάποιου Τογάν (Ντογάν) γιού του Αμπτουλάχ, μαζί με τη χρονολογία αποπεράτωσης του μνημείου, δηλαδή το 1420. Με δεδομένο όμως ότι το τέμενος αποδιδόταν στον Βαγιαζήτ Α΄ (τουλάχιστον την εποχή του Εβλιγιά Τσελεμπή – 17^ος αιώνας), ενώ σε κατάστιχα της περιοχής αναφέρεται η ύπαρξη ενός σημαντικού βακουφιού στο όνομα του ίδιου σουλτάνου, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι η αφιέρωση της γης και η έναρξη κατασκευής έγιναν λίγο πριν την μάχη της Άγκυρας αλλά σύντομα τα σχέδια διακόπηκαν για να ολοκληρωθούν – με αλλαγές – είκοσι περίπου χρόνια αργότερα (Η μάχη της Άγκυρας πραγματοποιήθηκε το 1402 κατά τις εκστρατείες του Ταμερλάνου, ανάμεσα στους Μογγόλους του Ταμερλάνου και τους Οθωμανούς Τούρκους και τους Σέρβους του σουλτάνου Βαγιαζήτ Α’. Μετά τη μάχη τόσο οι Μογγόλοι όσο και οι Οθωμανοί, μετρούσαν συνολικά απώλειες του ύψους των 40.000 ανδρών. Αλλά οι πρώτοι είχαν κερδίσει μια τεράστια νίκη. Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α’ αιχμαλωτίστηκε από τον Ταμερλάνο. Πηγές αναφέρουν ότι τον κακομεταχειρίστηκαν, ενώ άλλες ότι του φερθήκανε καλά, και μάλιστα ο Τιμούρ πένθησε με το θάνατό του λίγο αργότερα).

Το τέμενος Βαγιαζήτ σε εργασίες αποκατάστασης μετά την πυρκαγιά του 2017.

Καθώς η σύνταξη του σχετικού βακφιγιέ (ειδικό έγγραφο, όπου αναγράφονται λεπτομερώς οι πόροι του βακουφιού) γινόταν μετά την περάτωση των έργων, αυτός πρέπει να υπογράφηκε από τον Μεχμέτ Α΄. Καθώς το έγγραφο αυτό δεν σώζεται δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, αυτό όμως υπονοεί η αφιερωματική επιγραφή του κτιρίου της ίδιας περιόδου. Θα ήταν πράγματι παράδοξο η επιγραφή και το ιδρυτικό έγγραφο να φέρουν διαφορετικά ονόματα, υπονομεύοντας την χορηγία. Αντίθετα, η τοπική παράδοση θα διατήρησε το όνομα του αρχικού δωρητή, το οποίο θα πέρασε και στα μεταγενέστερα έγγραφα των Οθωμανών.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το Διδυμότειχο της Οθωμανικής περιόδου : ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ