Κείμενο: Χρήστος Μοκαϊτης (Καστροπολίτης)
Απόφοιτος του Τμήματος “Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό” του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ)
Εισαγωγή
Ο δημιουργός του δημοτικού τραγουδιού είναι ένας άνθρωπος ανίδεος από ποίηση αλλά έχει την ικανότητα να την κάνει σύνθεση δηλαδή ποίημα και μέλος μαζί, γίνεται ποιητής και δημιουργός, είναι ένα ταλαντούχο άτομο, με έμφυτη μουσική ικανότητα αλλά χωρίς θεωρητική μουσική κατάρτιση και φιλοδοξία να γίνει γνωστός
ως δημιουργός. Το δημοτικό τραγούδι εκφράζει συναισθήματα, για την δημιουργία ένα τραγουδιού χρειάζεται μια αφορμή, όπως η χαρά, ο έρωτας, ο θάνατος, η ξενιτιά, ο γάμος, η ευτυχία από την απόκτηση ενός παιδιού. Αν η μελωδία του γίνει αποδεκτή, δηλαδή αν αρέσει θα περάσει από στόμα σε στόμα και θα γίνει γνωστή σε ολόκληρη της κοινότητα.
Υπάρχουν διαφορές στην αντιμετώπιση όσων ασχολούνται με το δημοτικό τραγούδι ανάλογα την περιοχή. Στην ηπειρωτική Ελλάδα ήταν αδιανόητο να είν
αι κανείς επαγγελματίας οργανοπαίχτης και τραγουδιστής διότι η συστηματική ενασχόληση με τη μουσική και ιδιαίτερα η βιοποριστική ήταν αναξιοπρεπής έφερε δηλαδή το στίγμα της κοινωνικής κατωτερότητας. Σε αντίθεση με τα νησιά και τη Μικρά Ασία που η επιδόσεις των ικανών μουσικών και τραγουδιστών ήταν αντικείμενο σεβασμού και οι καλύτεροι αποκτούσαν φήμη που ξεπερνούσε τα στενά όρια του τόπου τους.
Ομηρικά έπη – Αρχαία τραγούδια
Η αρχή των δημοτικών τραγουδιών είναι πολύ παλιά, υπήρχαν πριν από τα
Ομηρικά έπη. Μελετώντας τα Ομηρικά έπη εντοπίζουμε μοτίβα που δανείστηκε ο Όμηρος από τα δημοτικά τραγούδια της εποχής του. Τέτοια μοτίβα είναι το σχήμα του αδυνάτου και τα άστοχα ερωτήματα.
Στην Ραψωδία Α της Ιλιάδας όταν μαλώνουν ο Αγαμένονας και ο Αχιλλέας και ο Αχιλλέας αποχωρεί από τον πόλεμο, χτυπάει το σκήπτρο στη γη και μεταχειρίζεται το σχήμα του αδυνάτου όπως και στο δημοτικό τραγούδι Λιογέννητη, η Λιογέννητη για να αρνηθεί την πρόταση γάμου του Κωνσταντή μεταχειρίζεται το σχήμα του αδυνάτου.
Σαν έρθει η μάνα μ’ απ’ την γης κι ο κύρης μ’ από τον Άδη,/ τα δυο μ’
αδέρφια τα καλά από τον Κάτω κόσμο,/… Τότε κι εγώ τον Κωνσταντή
θα τόνε πάρω γι’ άντρα/ και πάλι ναι και πάλι όχι, και πάλι σα μου δόξη.
Το θέμα των άστοχων ερωτημάτων το παρατηρούμε στο δημοτικό τραγούδι «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» η γυναίκα του ξενιτεμένου ζητάει σημάδια από τον άντρα της για να πιστέψει πως είναι εκείνος, όπως και στην Οδύσσεια η Πηνελόπη ζητάει από τον ξένο που ήρθε στο παλάτι σημάδια για να πιστέψει πως είναι ο Οδυσσέας.
Οι κατηγορίες των Δημοτικών Τραγουδιών
Ο Λαογράφος Νικόλαος Πολίτης διέκρινε το δημοτικό τραγούδι στις ακόλουθες κατηγορίες:
- Επικά τραγούδια
- Λυρικά τραγούδια
- Οικογενειακά τραγούδια
- Θρησκευτικά τραγούδια
- Εποχιακά τραγούδια
- Κοινωνικά τραγούδια
- Γνωμικά τραγούδια
- Παιδικά τραγούδια
Στην κατηγορία των επικών τραγουδιών ανήκουν τα ακριτικά, τα ιστορικά και τα κλέφτικα τραγούδια. Τα ακριτικά τραγούδια που είναι από τα παλαιότερα δημιουργήματα της δημοτικής μας ποίησης γεννήθηκαν στην Μικρά Ασία και ιδιαίτερα στον Πόντο και στην Καππαδοκία. Ακρίτες ονομάζονταν οι στρατιώτες που τοποθετούσαν οι Βυζαντινοί την περίοδο της παρακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στα σύνορα, στις άκρες. Τα ακριτικά τραγούδια χωρίζονται σε δύο κατηγορίες η πρώτη έχει θέμα τη ζωή και τον θάνατο του Διγενή Ακρίτα και η δεύτερη τη ζωή και την δράση άλλων ακριτών.
Τα κλέφτικα τραγούδια δημιουργήθηκαν κατά τις πρώτες δεκαετίας του
18ου αι. στην Ήπειρο, στην Στερεά Ελλάδα, στην Θεσσαλία και την Δυτική Μακεδονία, στις περιοχές που αναπτύχθηκε ο αμαρματολισμός και αναφέρονται στην αγωνία του ελληνισμού στα χρόνια της σκλαβιάς, στην θλίψη του σκλάβου και στην περήφανη αντίσταση του σκλάβου. Τα βασικά τους χαρακτηριστικά είναι ο γλυκασμός του θανάτου, ο ανθρωπομορφισμός των φυσικών στοιχείων (η φύση συμπαραστέκεται στους κλέφτες, κλαίει και χαίρεται μαζί τους) και ο σεβασμός στα άρματα.
Τα ιστορικά τραγούδια έχουν θέμα τις δύσκολες στιγμές του ελληνισμού στα χ
ρόνια της τουρκοκρατίας, ιστορούν την ζωή των σκλάβων ή των αιχμαλώτων, πολιορκίες, γνωστά ιστορικά γεγονότα, μάχες, γενναίες πράξεις των αγωνιστών της ελευθερίας, και τη ζωή των αγωνιστών ηρώων και ηρωίδων του αγώνα.
Στην κατηγορία των λυρικών τραγουδιών ανήκουν οι παραλογές και τα τραγούδια της
αγάπης. Οι παραλογές διαφέρουν ως προς το περιεχόμενο από τα άλλα τραγούδια επειδή δεν εκφράζουν συναισθήματα αλλά αποτελούνται από κάθε λογής μυθικά στοιχεία, στοιχεία της αρχαίας μυθολογίας, στοιχεία από την παράδοση, δράκους, νεραΐδες κ.α. Στις παραλογές ανήκουν τα τραγούδια του νεκρού αδερφού και του γεφυριού της Άρτας. Είναι έμμετρες αφηγήσεις με περιεχόμενο φανταστικό: επικό, λυρικό και μυ
θικό. Με μεγάλη παραστατικότητα και απλή γλώσσα περιγράφουν το κοινωνικό και μυθολογικό παρελθόν, δύσκολα ξεχωρίζουν τα παράλογα από τα λογικά γεγονότα.
Τα τραγούδια της αγάπης είναι γεμάτα ομορφιά και χαρά, ο λαός επιστρατεύει τα ωραιότερα κομμάτια της φύσης για να υμνήσει το αγαπημένο του πρόσωπο. Υπάρχουν τραγούδια που είναι γεμάτα θλίψη και πόνο, είναι τα τραγούδια που εκφράζουν την απελπισία και την απόγνωση της απαρνημένης γυναίκας.
Στην κατηγορία των οικογενειακών τραγουδιών ανήκουν τα τραγούδια του τραπεζιού (της τάβλας), τα τραγούδια του γάμου (νυφιάτικα), τα μοιρολόγια και τα τραγούδια της ξενιτιάς.
Τα τραγούδια του τραπεζιού κατά την περίοδο των βυζαντινών χρόνων συνήθιζαν να τραγουδιούνται μετά τα συμπόσια κάτι το οποίο συνηθίζεται μέχρι και σήμερα σε πολλά νησιά και χωριά της Ελλάδας. Τα σκόλια είναι λιανοτράγουδα είχαν ποιητικό περιεχόμενο και κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα. Τα τραγουδούσαν κατά την διάρκεια των συμποσίων με τη συνοδεία λύρας, τραγουδούσαν όλοι οι παρευρισκόμενοι στο συμπόσιο, όταν ερχόταν η ώρα του καθενός να τραγουδήσει κρατούσε ένα κλαδί μυρτιάς και έλεγε ένα γνωστό τραγούδι ή ένα δικό του τραγούδι.
Τα τραγούδια του γάμου είναι από τα πιο παλιά, αφού τα μνημονεύει ο Όμηρος. Στα αρχαία χρόνια τραγουδούσαν επιθαλάμια και υμέναιους που ήταν ότι περίπου και τα σύγχρονα δημοτικά τραγούδια γάμου. Τα τραγούδια του γάμου περιέχουν συναισθήματα, και είναι χαρούμενα δίστιχα ή πολύστιχα τραγούδια που επαινούν τους μελλόνυμφους δίνοντας τους συμβουλές και ευχές. Όλα τα τραγούδια του γάμου δεν είναι χαρούμενα κυρίως εκείνα που εκφράζουν τα συναισθήματα μάνας και κόρης.
Τα μοιρολόγια περιγράφουν όλους τους πικρούς στοχασμούς του ελληνικού λαού σχετικά με τον θάνατο και τον άλλο κόσμο. Τα μοιρολόγια τα αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα, όπου η Εκάβη και η Ανδρομάχη και η Ελένη θρηνούν τον Έκτορα με μοιρολόγια που σχετικά με αυτά λένε μέχρι και σήμερα οι γυναίκες στα νησιά και τα χωριά της Ελλάδας. Τα έθιμα του πένθους που περιγράφονται στα δημοτικά τραγούδια είναι κοινά με τα έθιμα του πένθους που περιγράφει ο Όμηρος.
Τα τραγούδια της ξενιτιάς διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες:
1) Στα τραγούδια της αναχώρησης και του αποχαιρετισμού, τα οποία δεν διαφέρουν πολύ από τα μοιρολόγια
2) Στα τραγούδια που εξιστορούν τη ζωή των ξενιτεμένων, περισσότερο συνταρακτικά είναι τα τραγούδια που περιγράφουν τον θάνατο στα ξένα, όπως το τραγούδι «Η μάνα του ξενιτεμένου»,
3) Στα τραγούδια που αναφέρονται στη ζωή εκείνων που μένουν με την ελπίδα της επιστροφής των ξενιτεμένων και
4) Στα τραγούδια της επιστροφής στην ξενιτιά τις περισσότερες φορές οι προσπάθειες των ξενιτεμένων να γυρίσουν στον τόπο τους δεν ευοδώνονται όπως στο τραγούδι
«Μάγισσα».
Στην κατηγορία των θρησκευτικών τραγουδιών ανήκουν τα κάλαντα που αναγγέλλουν τις γιορτές (Χριστούγεννα, Φώτα, Λάζαρος, Πάθη), επικαλούνται την ευλογία και μεταφέρουν τις ευχές από σπίτι σε σπίτι για τις οικογένειες.
Στην κατηγορία των εποχιακών τραγουδιών ανήκουν τα τραγούδια που αναγγέλλουν τις πρωτομηνιές (Πρωτοχρονιά, Χελιδονίσματα, Μάη ή Περπερούνα) και εύχονται για την άνοιξη και την σοδειά. Στα χελιδόνισμα τα παιδιά τραγουδούσαν την άνοιξη, γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι, αναγγέλλοντας ότι έφτασε το πρώτο χελιδόνι και μάζευαν δώρα. Την ειρεσίωνη τραγουδούσαν τα παιδιά το φθινόπωρο και κρεμούσαν στις πόρτες κλαρί ελιάς τυλιγμένο με μαλλί (είρος) και στολισμένο με καρπούς, για το καλό του χρόνου.
Φέρε σύκα, ευρεσιώνη, και χοντρά ψωμιά,
μες στην κούπα φέρε μέλι, φέρε λάδι…
Στην κατηγορία των Κοινωνικών τραγουδιών ανήκουν τα Αποκριάτικα, τα τραγούδια της ταβέρνας, τα Σατιρικά, τα τραγούδια του Κλήδονα και τα Εργατικά. Τα αποκριάτικα είναι τραγούδια γεμάτα κέφι, πειράγματα και ελευθεροστομίες που δικαιολογούνται την περίοδο των Αποκριών. Χαρακτηριστικά είναι τα τραγούδια με θέμα την λήξη της κρεατοφαγίας και την έναρξη της Σαρακοστής. Τα τραγούδια του Κλήδονα είναι τα δίστιχα τα οποία τραγουδιούνται την ημέρα του Αϊ-Γιάννη όταν ανοίγουν το κανάτι με το αμίλητο νερό που έχει μέσα τα αντικείμενα που έχουν ρίξει τα αγόρια και τα κορίτσια για να μάθουν την τύχη τους.
Τα εργατικά τραγούδια βοηθούν τον άνθρωπο με τον ρυθμό τους να αλαφρύνει τον μόχθο του. Όταν τραβούν κουπί, όταν σκάβουν τη γη, όταν αλέθουν, όταν οι γυναίκες δουλεύουν στον αργαλειό, πάντα ένα τραγούδι συνοδεύει τις κινήσεις τους.
Αρχαία δημοτικά τραγούδια που τραγουδούσαν κατά την διάρκεια εργασιών ήταν ο αίλινος που τραγουδούσαν οι γυναίκες όταν ύφαιναν και ο Ίουλος που τραγουδούσαν όταν θέριζαν ή όταν πατούσαν σταφύλια.
Τα γνωμικά είναι τραγούδια στα οποία οι άνθρωποι στοχάζονται, διδάσκουν και φιλοσοφούν. Έχουν χαρακτήρα επιγραμματικό και κλείνουν τα περισσότερα την θυμοσοφία του λαού μας. Εκφράζουν την αναζήτηση της πραγματικής φιλίας που δεν υπάρχει, την αυστηρότητα σχετικά με το κρίμα και την φυγή του ανθρώπου από την καθημερινότητα.
Στην κατηγορία των παιδικών τραγουδιών ανήκουν τα νανουρίσματα, τα ταχταρίσματα, τα πρωτοβαδίσματα, τα κυκλικά ή πορευτικά του παιχνιδιού. Τα παιδικά τραγούδια τραγουδιούνται για τα παιδιά κατά την διάρκεια παιχνιδιών και στις οικογενειακές ώρες.
Τα νανουρίσματα τα τραγουδούσαν οι μητέρες για να κοιμίσουν τα παιδιά τους, συνήθε
ια που είχε τις ρίζες της από την Αρχαιότητα και είναι ένα σύνολο ονείρων και πόθων που κάνει η μάνα για το παιδί της και συγχρόνως όλος ο ελληνισμός. Αρχαία τραγούδια που τραγουδούσαν οι γυναίκες για να κοιμίσουν τα παιδιά τους είναι τα καταβαυκαλήματα ή βαυκαλήματα. Τα ταχταρίσματα έχουν ανάλογο περιεχόμενο με τα νανουρίσματα αλλά διαφέρουν ως προς τον ρυθμό επειδή έχουν διαφορετικό στόχο.
Τα νανουρίσματα έχουν απαλό μέλος τραγουδιούνται για να κοιμίσουν το παιδί ενώ τα ταχταρίσματα έχουν χορευτικό και διεγερτικό ρυθμό.
Ομοιότητες και διαφορές στα δημοτικά τραγούδια των λαών
Τα δημοτικά τραγούδια εκφράζουν τον χαρακτήρα, τα οράματα, τα συναισθήματα και την ψυχή του κάθε λαού, αλλά διαφέρουν μεταξύ τους αφού όλοι οι λαοί δεν είναι ίδιοι. Υπάρχουν τραγούδια που τα υιοθετούσε ο ένας λαός από έναν άλλο, τα οποία προσάρμοζε στην δική του ψυχική ζωή, έτσι θα δοθεί η εθνική σφραγίδα σε κάτι που είναι ολότελα ξένο.
Στα Βαλκάνια δεν υπάρχουν μόνο κοινά τραγούδια όπως τα τραγούδια του Νεκρού Αδελφού, του Γεφυριού της Άρτας κ.α. αλλά κοινοί εκφραστικοί τύποι και κοινά
μοτίβα. Κοινό είναι το μοτίβο των άστοχων ερωτημάτων και το μοτίβο του αδυνάτου, θέμα αρχαίο ελληνικό και το μοτίβο των δέντρων που φυτρώνουν στους τάφους των ερωτευμένων όταν πεθαίνουν προτού ενωθούν στη ζωή.
Το δημοτικό τραγούδι και τα ΜΜΕ
Προτού ηχογραφηθούν ελληνικά τραγούδια στην κυρίως Ελλάδα έχουμε ηχογραφήσεις στην Αμερική, στην Κωνσταντινούπολη και στην Σμύρνη πριν από την Μικρασιάτικη Καταστροφή. Επειδή η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων που βρέθηκαν στην Αμερική τα πρώτα χρόνια του 19ου αι ήταν κάτοικοι της υπαίθρου και είχαν παραδοσιακά κυρίως ακούσματα οι ηχογραφήσεις που κυριαρχούσαν στην Αμερική βασιζόταν κυρίως στα δημοτικά τραγούδια.
Με την εμφάνιση της δισκογραφίας πραγματοποιήθηκε βασική μεταβολή στο
αστικολαϊκό και το δημοτικό τραγούδι. Η προφορική παράδοση και η μετάδοση στην οποία στηρίζονταν μέχρι τότε επέτρεπε την συνεχή επεξεργασία της μορφής και των περιεχομένων τους. Με την καθιέρωση της δισκογραφίας όλα τα τραγούδια αποκτούν ιδιοκτήτες και καταγράφονται σε αποτυπωμένες μορφές με πατρότητα αντί να υπόκεινται αποκλειστικά στη ρευστότητα των διαρκών επεμβάσεων.
Στην δεκαετία του 1950 υπήρχαν δύο ραδιοφωνικά δίκτυα το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ) και ο Κεντρικός Σταθμός των Ενόπλων Δυνάμεων Ελλάδος (Ενόπλων) τα οποία βρίσκονταν στα χέρια της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας αντίστοιχα και για κοινωνικούς λόγους διατηρούσαν μια κάθετη διάκριση ανάμεσα στο λαϊκό και το δημοτικό τραγούδι. Το ΕΙΡ μετέδιδε δημοτικά τραγούδια τα οποία προβάλλονται ως στοιχείο της
εθνικής παράδοσης αλλά δεν μετέδιδε λαϊκά τραγούδια τα οποία εισήγαγε με την ίδρυση του Δεύτερου προγράμματος στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 που ήταν πιο λαϊκό σε σχέση με το Εθνικό Πρόγραμμα, το σημερινό Πρώτο Πρόγραμμα και ήταν αυστηρά οριοθετημένα στα πληρωμένα διαφημιστικά ημίωρα των δισκογραφικών εταιριών. Ενώ ο Ενόπλων εφάρμοζε μια πιο λαϊκίστικη πολιτική. Τα δημοτικά τραγούδια είναι η οικεία έκφραση των πληθυσμών που παραμένουν στην ύπαιθρο ή που είχαν βρεθεί στις πόλεις σε καθεστώς ατελούς αστικοποίησης, ενώ τα λαϊκά μεταδίδονται όχι μόνο στα πληρωμένα διαφημιστικά ημίωρα των δισκογραφικών εταιριών, αλλά και κατά την διάρκεια εκπομπών όπως στις εκπομπές «Ότι ζητούν οι ακροαταί» και «Ότι ζητούν οι στρατευμένοι μας».
Η εξάπλωση των ιδιωτικών ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών
είχε επιπτώσεις στην πορεία και την εξέλιξη της μουσικής. Οι ιδιωτικοί σταθμοί είναι εμπορικές επιχειρήσεις και αποβλέπουν στο κέδρος και τα έσοδα τους προέρχονται από τις διαφημίσεις. Αυτό που ενδιέφερε τους ιδιοκτήτες των σταθμών είναι να προσελκύουν όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό διαφημίσεων, αυτό που ενδιέφερε τους διαφημιστές είναι να φτάνουν τα διαφημιστικά τους μηνύματα σε όσο το δυνατό περισσότερο κόσμο. Για να το πετύχουν αυτό έπρεπε οι εκπομπές που μεταδίδονταν να έχουν υψηλή ακροαματικότητα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αποκλείονται όλες οι μορφές μουσικής που δεν έχουν υψηλή ακροαματικότητα ανάμεσα σε αυτές περιλαμβάνονται οι μορφές της έντεχνης, της πρωτοποριακής μουσικής και τα δημοτικά τραγούδια. Τα οποία μεταδίδονται μόνο από συγκεκριμένες εκπομπές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές που αναφέρονται στα ήθη και έθιμα των τόπων.
Θεματοφύλακες των παραδόσεων, των ηθών και των εθίμων του λαού μας είναι οι διάφοροι Πολιτιστικοί σύλλογοι που δραστηριοποιούνται τόσο σε τοπικό επίπεδο αλλά κυρίως σε ανθρώπους που κατοικούν σε άλλες πόλεις από τους τόπους καταγωγής τους ώστε τα μέλη των συλλόγων να διατηρήσουν αναλλοίωτους τους δεσμούς με τους τόπους καταγωγής τους.
Βιβλιογραφία
- Μ. Δ. Μιράσγεζη, Εισαγωγή στο Δημοτικό Τραγούδι, στο Δ. Δαμιανού, Μ.Δ. Μιράσγεζη και Μ. Παπαχριστοφόρου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι χρόνοι, τ. Γ΄, Πάτρα, ΕΑΠ, 2002
- Μ. Δραγούμης, Δ. Λέκκας, Ν. Γράψας, Ν. Μάμαλης, Ιστορικές και μορφικές διαστάσεις του Ελληνικού Δημοτικού Τραγουδιού, στο Ν. Γράψας, Ν. Γρηγορίου, Μ. Δραγούμης, Λ. Εμπειρίκος, Δ. Λέκκας, Ν. Λούντζης, Γ. Μανωλιδάκης, Θ. Μωραϊτης, Κ. Ρωμανού, Χ. Σαρρής, Δ. Τζακής, Τ. Τσαμπράς, Β. Τυρόβολα, Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Γ΄, Πάτρα, ΕΑΠ, 2003
- Γ. Τσάμπρας, Ν. Γράψας, Ιστορία του νεοελληνικού τραγουδιού, στο Ν. Γράψας, Ν. Γρηγορίου, Μ. Δραγούμης, Λ. Εμπειρίκος, Δ. Λέκκας, Ν. Λούντζης, Γ. Μανωλιδάκης, Θ. Μωραϊτης, Κ. Ρωμανού, Χ. Σαρρής, Δ. Τζακής, Τ. Τσαμπράς, Β. Τυρόβολα, Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Γ΄, Πάτρα, ΕΑΠ, 2003
- Φάνης Ι. Καρκίδης, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2006
