Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΙΛΑΡΙΩΝ ΜΙΑ ΑΓΙΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ 14ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Κείμενο του Ιωάννη Α. Σαρσάκη (Καστροπολίτη)

Αρχιμανδρίτης Γαβριήλ ηγούμενος της Μονής Χριστού Παντοκράτορος Διδυμοτείχου & Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς

Η ΕΠΙΓΕΙΑ ΑΓΙΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Ο Επίσκοπος Διδυμοτείχου Ιλαρίων, διά χειρός Σοφίας Παπάζογλου.

Κατά τη διάρκεια της υπερχιλιετούς ιστορίας της Ρωμανίας/Βυζαντίου, εμφανίστηκαν μορφές αγίων και χαρισματικών ανθρώπων, οι οποίες απασχόλησαν τους μετέπειτα ιστορικούς και θεολόγους σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα πρόσωπα αυτά διαδραμάτισαν πολλές φορές καθοριστικό ρόλο στο ιστορικό γίγνεσθαι της αυτοκρατορίας, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό, στο να δημιουργηθεί η πεποίθηση που θέλει : «την Αυτοκρατορία τους να είναι η επίγεια αγία αυτοκρατορία του Θεού»[1]. Έτσι από τον 4^ο αιώνα μέχρι το 1453, υπήρξαν άγιοι και πνευματικοί άντρες και γυναίκες (αυτοκράτορες, αυτοκράτειρες, πατριάρχες, αρχιερείς, ιερείς, μοναχοί, μοναχές και λαϊκοί) σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Ρωμαίικης Οικουμένης, που άφησαν το στίγμα τους, και κάποιοι από αυτούς ενεπλάκησαν ηθελημένα και μη στα ιστορικοπολιτικά γεγονότα της εποχής τους.

Μία ανάλογη πνευματική μορφή η οποία έζησε κατά το πρώτο μισό του 14^ου αιώνα, με χαρακτηριστικά αγιότητας είναι και ο Επίσκοπος Διδυμοτείχου[2] Ιλαρίων (περ.1281-1343), ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του το 1341 έως την κοίμησή του το 1343. Την συγκεκριμένη χρονική περίοδο συνετάραξε την αυτοκρατορία ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος των Παλαιολόγων, μεταξύ του Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού και της αντιβασιλείας[3] που επιτρόπευε το νεαρό τότε Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο.

ΤΟ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΜΦΥΛΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ

Η Καστροπολιτεία του Διδυμοτείχου, καθ΄ όλη τη διάρκεια των εμφυλίων συγκρούσεων της δυναστείας των Παλαιολόγων, αρχής γενομένης από το 1321 έως το 1354, υπήρξε ένα σημαντικό κέντρο αποφάσεων και εξελίξεων για την αυτοκρατορία. Κατά τον πρώτο εμφύλιο αποτέλεσε την έδρα και το αρχηγείο του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου και Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού, εναντίον του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου, και κατά τον δεύτερο, την έδρα και το αρχηγείο του Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού, όπου και στέφθηκε αυτοκράτορας στις 26 Οκτωβρίου 1341[4]. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε τη θρυαλλίδα για την πυροδότηση του δευτέρου εμφυλίου πολέμου, μεταξύ των αντιμαχομένων που περιγράψαμε ανωτέρω.

Ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος.

Ειδικότερα για τον δεύτερο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων και τις συνέπειές του, η καθηγήτρια και ακαδημαϊκός Αγγελική Λαΐου αναφέρει σχετικώς : «Η σημασία του δευτέρου εμφυλίου πολέμου ήταν πολλαπλή : ήταν πόλεμος μακροχρόνιος και καταστρεπτικός· σε πολλά σημεία εξελίχθηκε σε κοινωνικό πόλεμο και στη διάρκειά του εμφανίσθηκαν στο έδαφος της Μακεδονίας και της Θράκης μεγάλα σερβικά και τουρκικά στρατεύματα, που δεν επρόκειτο πλέον να φύγουν· τέλος, η εποχή του εμφυλίου πολέμου ήταν επίσης εποχή μεγάλης διαμάχης μέσα στη βυζαντινή Εκκλησία, διαμάχης η οποία, τελείωσε με τη νίκη των ησυχαστών[5], τους οποίους υποστήριζε ο Ιωάννης Καντακουζηνός»[6].

Εν συντομία περιγράψαμε την κρίσιμη εποχή κατά την οποία ο Ιλαρίων ανήλθε στον Επισκοπικό θρόνο του Διδυμοτείχου, παρακάτω θα αναφέρουμε πληροφορίες για το βίο και για τα πνευματικά του χαρίσματα. Ενδεικτικά παραθέτουμε την άποψη του Ντόναλντ Μ. Νίκολ, ενός από τους διαπρεπέστερους βυζαντινολόγους, ο οποίος τον περιγράφει ως εξής : «η περίπτωση του Διδυμοτείχου Ιλαρίωνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι η αγία του φύση και τα προφητικά του χαρίσματα δεν τον οδήγησαν μόνο στο να γίνει ονομαστός στην αγιογραφία, αλλά και στο να αναφέρεται σε εκθέσεις ενός αυτοκράτορα – στρατιώτη[7] που επρόκειτο να αποτραβηχτεί και ο ίδιος στη μοναστική κοινωνία»[8].

ΟΣΙΟΣ ΜΑΚΑΡΙΟΣ Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΙΛΑΡΙΩΝΑ

Πριήνη : Ο Ναός της Αθηνάς και ο βράχος της Ακρόπολης

Ο Ιλαρίων ήταν ένας από τους μαθητές/υποτακτικούς του Οσίου Μακαρίου, για τον οποίο, από το Βυζαντινόν Εορτολόγιον του Μανουήλ Γεδεών παραθέτουμε τα εξής (απόδοση σε νέα ελληνικά) : «Γενέτειρά του Μακαρίου ήταν η κώμη Σαμψών (Πριήνη) της Μικράς Ασίας. Μετά το θάνατο της συζύγου του, εκάρη μοναχός σε μία από τις Μονές στο όρος Λάτρος[9] (μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία), τα επόμενα χρόνια μόνασε στη μονή Κρίτζους στο όρος Σίπυλος στη Μαγνησία και από εκεί έφυγε λόγω των τουρκικών επιδρομών (την εποχή εκείνη, δεύτερη δεκαετία του 14^ου αιώνος, οι Τούρκοι επέδραμαν και κατελάμβαναν περιοχές της Μικράς Ασίας), και κατέφθασε στην Κωνσταντινούπολη όπου μόνασε στη μονή παναχράντου Θεοτόκου του Καλλίου. Στην Κωνσταντινούπολη ο Μακάριος είχε πολλούς μαθητές, ένας από αυτούς ήταν και ο Ιλαρίων, άνδρας ασκητικός ο οποίος χειροτονήθηκε Επίσκοπος Διδυμοτείχου σε ηλικία 60 ετών»[10].

Επίσης ο Ντόναλντ Μ. Νίκολ αναφέρει για τον Όσιο Μακάριο ότι : «στην Κωνσταντινούπολη ο Μακάριος επισκεπτόταν και άλλες μονές όπου ήταν ευπρόσδεκτος, μεταξύ των μονών της βασιλεύουσας που επισκεπτόταν ήταν και η μονή της Χώρας (την οποία ανοικοδόμησε ο Θεόδωρος Μετοχίτης). Η φήμη του και η αγιότητα του προσέλκυε ανθρώπους όλων των ηλικιών και κοινωνικών τάξεων, τον επισκεπτόταν ακόμη και ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282-1328). Ο Μακάριος ήταν προικισμένος με το χάρισμα της προφητείας, διότι κάποια στιγμή προειδοποίησε τους μοναχούς στη Μάνδρα για μια εισβολή από τους ¨Σκύθες¨(Τούρκους), η οποία αν και ήταν χωρίς προηγούμενο, πραγματοποιήθηκε κανονικά εντός του έτους. Όμως η φήμη του ως αγίου δεν φαίνεται να βασιζόταν τόσο στα θαύματα που ενεργούσε όσο στην τέλεια κατανόηση της ¨αληθινής φιλοσοφίας¨ και στο χάρισμα του να την μεταδίδει στους μαθητές του»[11].

Ο Ιλαρίων, αποτέλεσε έναν από τους κυριότερους και χαρισματικούς μαθητές του Οσίου Μακαρίου, τα ονόματα των οποίων, αναφέρει ο βιογράφος του Οσίου, (ο Επίσκοπος Σηλυβρίας Φιλόθεος, αρχές δευτέρου μισού του 14^ου αιώνα), πρόκειται για τους : «Ανδρέα, Ιλαρίων, Σάββα και Θεοδόσιο»[12]. Επιπροσθέτως ο Φιλόθεος αναφέρει για τους μαθητές του Μακαρίου ότι : «οι δε προσγενόμενοι αυτώ μαθηταί, άνδρες θαυμαστοί τε και θείοι, το υστέρημα εκείνου επλήρωσαν και ηύξησαν δι’ ων εκείνος απώσατο, και περιφανή κατέστησαν δι’ ων εκείνος ουδ’ ακοαίς ακούσαι ηνέσχετο, πλην μετά την εκείνου προς Κύριον εκδημίαν· ων την αρετήν και το τρόπον δώσω τω λόγω πλατύτερον ύστερον»[13].

Μικρά Ασία περιοχή Καρίας Όρος Λάτρος ή Λάτμος.

Ο Ντόναλντ Μ. Νίκολ, σχολιάζοντας το βίο του Οσίου Μακαρίου, τονίζει την σημαντικότητα του υπόψη κειμένου, σχετικά με τις πληροφορίες που αφορούν τον Ιλαρίωνα, για τον οποίο αναφέρει ότι : «είχε ανατραφεί από τον όσιο Μακάριο από την παιδική του ηλικία, μάλλον στη Μικρά Ασία, και θα πρέπει να πήγε μαζί του σαν μαθητής του στη Μονή Καλλίου στην Κωνσταντινούπολη»[14], «Δεύτερος αυτού (του Οσίου Μακαρίου) φοιτητής (μαθητής) ο πνευματικότατος τωόντι και θείος Ιλαρίων ην, ος βρεφόθεν υποταγείς τω μεγάλω και υπό την αυτού δεσποτείαν και κυριότητα ρυθμιζόμενος, ήθος, βάδισμα, λαλιάν και είτι έτερον παραπλήσιον κατά τον μοναδικόν τύπον τε και κανόνα, κάλλιστος ώφθη και ουτοσί και τη αρετή απαράμιλλος τε και αξιόχρεως»[15].

ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΟΝΑΧΙΚΟ ΒΙΟ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟ ΘΡΟΝΟ ΤΟΥ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ

Επανερχόμενοι στην εξιστόρηση του βίου του Επισκόπου Διδυμοτείχου Οσίου Ιλαρίωνα, από το βιβλίο του Ντόναλντ Μ. Νίκολ ¨Studies in Late Byzantine History and Prosopography¨ London 1986 και πιο συγκεκριμένα από το κεφάλαιο με τίτλο ¨Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy¨ παραθέτουμε τα εξής : «Σε ηλικία τριάντα ετών, μετά από συμβουλή του Μακαρίου, ο Ιλαρίων χειροτονήθηκε ιερέας από τον τότε πατριάρχη. Για άλλα τριάντα χρόνια έζησε σε μοναστική αφάνεια και ταπεινότητα, προσθέτοντας συνεχώς στο άθροισμα των αρετών του. Αλλά δεν μπορούσε να κρυφτεί για πάντα ένα τόσο μεγάλο φως κάτω από ένα μόδιο, και όταν έγινε περίπου εξήντα ετών προτάθηκε για την Επισκοπή του Διδυμοτείχου στη Θράκη. Ήταν φυσιολογική διαδικασία όταν κάποιου του προσέφεραν μια επισκοπή, αυτός να εκφράζει ή να προσποιείται την απροθυμία του να τη δεχθεί. Αλλά ο Ιλαρίων εξαιτίας της απαράμιλλης αγιότητας του, δέχθηκε μεγάλη πίεση από την πατριαρχική σύνοδο, από το λαό, και από τους αυτοκράτορες, τους γερουσιαστές και την κυβέρνηση. Η άνοδος του όμως στην ιεραρχία δεν εμπόδισε την εξέλιξη της πνευματικής του ζωής, μία από της ανταμοιβές της οποίας ήταν το χάρισμα της προφητείας και η δύναμη να προλέγει το μέλλον»[16].

Όπως προαναφέραμε επικρατέστερη ημερομηνία για το γεγονός της ενθρόνισης του Ιλαρίωνα στο Διδυμότειχο είναι το 1341 : «πρόεδρος αναδείκνυται της κατά το Δίδυμον άστυ πόλεως, Διδυμότειχον ούτω παρά των προσοίκων εγχωρίως ωνομασμένης»[17]. Θα πρέπει να σημειώσουμε, ότι το έτος αυτό εκκολάπτεται ο δεύτερος εμφύλιος των Παλαιολόγων και το Διδυμότειχο αποτελεί έδρα και αρχηγείο του Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού, και γενικώς μία από τις πόλεις/κάστρα, που διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ρόλο στα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής. Ο Φιλόθεος αναφέρει, ότι οι στενές σχέσεις που συνέδεαν τον Καντακουζηνό με τον Ιλαρίωνα, υπήρξαν η βασική αιτία στο να προταθεί για τη θέση του Επισκόπου Διδυμοτείχου. Επί του θέματος ο Αθ. Παπαδόπουλος – Κεραμεύς υποσημειώνει, ότι : «εκ των κατωτέρω λεγομένων περί του Ιλαρίωνος δηλούται, ότι ούτος εστίν ο συνεχώς παρά Ιωάννη τω Καντακουζηνώ ανωνύμως αναφερόμενος αρχιερεύς Διδυμοτείχου»[18]. Επίσης ο Ντόναλντ Μ. Νίκολ είναι κατηγορηματικός : «Είναι αδιανόητο, ότι θα μπορούσε να ήταν Επίσκοπος Διδυμοτείχου εκείνα τα χρόνια, κάποιος άλλος εκτός από φιλο-Καντακουζηνό. Οι ¨αυτοκράτορες¨ που λέγεται ότι παρότρυναν τον Ιλαρίωνα να δεχθεί την έδρα πρέπει να ήταν ο Ανδρόνικος Γ΄ και ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός»[19].

Ο Φίλιππος Γιαννόπουλος (νυν γέροντας Γαβριήλ Κοβιλιάτης[20]) στο βιβλίο του ¨Διδυμότειχο ιστορία ενός Βυζαντινού οχυρού[21]¨, αναφέρει για την σχέση Ιλαρίωνα και Καντακουζηνού τα εξής : «Αν και παντού η εκκλησία, ως προπύργιο της νομιμότητας, μέσω των επισκόπων της παρακινούσε τον πληθυσμό να ξεσηκωθεί κατά των οπαδών του Καντακουζηνού, στο Διδυμότειχο συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο. Εδώ αγωνιζόταν για τη διατήρηση του προμαχώνα του Καντακουζηνού»[22].

Ως προς το ποιμαντικό έργο του Ιλαρίωνα στο Διδυμότειχο ο Φιλόθεος παραθέτει τα εξής : «Ούτω δε της προεδρείας καταξιωθείς, ου κατήσχυνε την τιμήν ή την εαυτού φιλοσοφίαν ή τας των πεπιστευκότων ελπίδας, αλλά περι τούτων διανοούμενος επιεικώς κάλλιστα και φιλοσοφώτατα άρχουσι παρήνει τα σωτήρια και λυσιτελή ταις ψυχαίς, πάντα λαόν νουθετών, διδάσκων, χηρών προϊστάμενος, τας των γυναικών δε ασέμνως και εταιρικώς τον βίον μετερχομένας της βδελυρίας πάντα τρόπον απέχεσθαι διοικονομούμενος και διάστασιν του πάθους πραγματευόμενος, μνηστευόμενος αυταίς τον αληθή νυμφίον Χριστόν, και χρήματα ικανά παρεχόμενος ανδράσι συνήψε, πάντα ποιών κατά το δοκούν τω Θεώ· όθεν και χαρίσματος κατηξιώθη προφητικού και τα μέλλοντα προϋλεγεν. Ένθεν τοι και διά βραχέων δύο ή τριών μνησθείς τα αλλ’ εκών υπερβήσομαι, το του λόγου μήκος υφορώμενος»[23].

Η ησυχαστική σύνοδος της 10ης Ιουνίου του 1341

Την χρονιά που ο Ιλαρίων ήρθε στο Διδυμότειχο, πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ένα μεγάλο εκκλησιαστικό γεγονός, η πρώτη ησυχαστική σύνοδος της 10ης Ιουνίου του 1341 ή όπως ανεπίσημα έχει χαρακτηρισθεί ως η 9^η Οικουμενική Σύνοδος. Ο Ιλαρίων κατά πάσα πιθανότητα δεν μπόρεσε να μετάσχει στη σύνοδο, προφανώς διότι την ίδια εποχή αναλάμβανε τα καθήκοντά του στο Διδυμότειχο. Ο βιογράφος του όμως, μας διασώζει ότι ο Ιλαρίων είχε προφητεύσει τα δεινά που επέφερε στην εκκλησία η κακοδοξία του Καλαβρού Βαρλαάμ αναφέροντας τα εξής : «Προείπε δε ο θείος ούτος αρχιερεύς Ιλαρίων και την της Εκκλησίας ζάλην άμα την ταραχήν, την του Καλαβρού Βαρλαάμ φημί κακοδοξίαν και φλυαρίαν, ος εβλασφήμει περί του θείου φωτός ….. κλπ»[24].

Ο Ντόναλντ Μ. Νίκολ αναφέρει : «Το ότι ο Ιλαρίων ήταν υποστηρικτής του Παλαμά[25] φαίνεται αρκετά βέβαιο, αν και δεν αναφέρεται πουθενά ρητά. Ο Φιλόθεος Σηλυβρίας που χλεύαζε τον Βαρλαάμ και τον Ακίνδυνο και έκανε ότι περνούσε από το χέρι του για να αναθεματίσει τον Νικηφόρο Γρηγορά, δεν θα τον είχε συμπεριλάβει ανάμεσα στους εξαίρετους μαθητές του Μακαρίου σε διαφορετική περίπτωση. Ούτε και ο Ιωάννης Καντακουζηνός θα είχε τέτοια εμπιστοσύνη στις προβλέψεις του»[26].

ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ ΚΑΙ ΆΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

Θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι στο Διδυμότειχο έχει διασωθεί η ιερά παράδοση που θέλει τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, κατά τα ταξίδια του από τη Θεσσαλονίκη προς την Κωνσταντινούπολη, να επισκέπτεται το κάστρο, προκειμένου να συναντήσει τον άγιο και ησυχαστή Επίσκοπο Ιλαρίωνα, καθώς και άλλους υποστηρικτές του, όπως τον Αρχιμανδρίτη Γαβριήλ ηγούμενο της Μονής Χριστού Παντοκράτορος. Για το λόγο αυτό, στον μεταβυζαντινό ενοριακό ναό του Σωτήρος Χριστού (επάνω στο Κάστρο), πρώην Βυζαντινή Μονή Χριστού Παντοκράτορος, τιμάται κάθε χρόνο στις 14 Νοεμβρίου, η μνήμη του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, ως τοπικού αγίου, με την τέλεση αγρυπνίας.

Ο Άγιος Γηγόριος Παλαμάς.

Ειδικότερα για τη Μονή Χριστού Παντοκράτορος : «Μπορούμε με βεβαιότητα να ισχυριστούμε ότι ακολούθησε τη διδασκαλία του Παλαμά, αφού ο αρχιμανδρίτης του Γαβριήλ (ενεργός παλαμικός) εγκωμιάζεται από τον Καντακουζηνό για τα θαύματά του. Ο Καντακουζηνός αναφέρει ρητά τον μυστικιστή ησυχαστή Γαβριήλ. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι για τους παραπάνω ακριβώς λόγους η μονή δέχθηκε δωρεές και προνόμια από τον Ιωάννη Στ’ Καντακουζηνό, που, μετά την παραίτηση του το 1354, πρέπει να επιβεβαιώθηκαν από τον Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγο, ύστερα από παράκληση του αρχιμανδρίτη Γαβριήλ»[27]. Για τον αρχιμανδρίτη Γαβριήλ δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα, υπάρχει μία αναφορά σε χρυσόβουλο[28] του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, μέσω του οποίου αποδέχεται το αίτημα του Γαβριήλ, επικυρώνοντας με το υπόψη χρυσόβουλο τις κτήσεις του μοναστηριού[29].

Επίσης : «Ως επιχείρημα υπέρ της θεολογίας του Παλαμά, ο Καντακουζηνός αναφέρει ως οπαδούς του παλαμισμού τον Ιλαρίωνα, λόγω του θαυματουργικού και προφητικού του χαρίσματος, μαζί με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αθανάσιο Α’ και τον Αρχιμανδρίτη Γαβριήλ της Μονής του Παντοκράτορος στο Διδυμότειχο. Τα θαύματά τους αποδόθηκαν στην ησυχαστική μέθοδο»[30].

Θα πρέπει να επισημάνουμε πως το Διδυμότειχο, πολύ πριν την ενθρόνιση του Ιλαρίωνα, αποτέλεσε ένα κέντρο υποστηρικτών της διδασκαλίας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Ήδη από τη δεκαετία του 1320, όταν η ιστορική Καστροπολιτεία της Θράκης αναβαθμίστηκε σε στρατηγείο, ορμητήριο και τόπο διαμονής του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ΄ Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού, υπήρξαν θεολογικές έριδες και συγκρούσεις. Είναι γεγονός πως η νέα αυτοκράτειρα Άννα της Σαβοΐας, δεν έβλεπε με καλό μάτι την επίδραση που ασκούσαν ο Ιωάννης Καντακουζηνός και η μητέρα του Θεοδώρα[31] προς τον σύζυγό της (Ανδρόνικο Γ΄), και στην ουσία : «ζήλευε παράφορα τη μητέρα του Καντακουζηνού, Θεοδώρα, της οποίας ο πλούτος και η φιλοδοξία είχαν παίξει πολύ μεγάλο ρόλο στην άνοδο του γιου της στην εξουσία»[32]. Επίσης τις σχέσεις των δύο γυναικών όξυναν και οι θεολογικές έριδες που προέκυψαν από τα δογματικά ζητήματα της εποχής, με αποκορύφωμα τον Ησυχασμό. Τότε στο Διδυμότειχο : «ανακύπτει η πρώτη σύγκρουση ανάμεσα στο περιβάλλον της νέας αυτοκράτειρας και τους Ησυχαστές, επικεφαλής των οποίων είναι η μητέρα του Καντακουζηνού, Θεοδώρα»[33]. Άλλωστε γύρω από την Θεοδώρα είχε σχηματιστεί στο Διδυμότειχο : «ένας κύκλος με μεγάλη επιρροή σε πολιτικά και θεολογικά θέματα, στηρίζοντας καταλυτικά τη διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά»[34].

Ο ΙΛΑΡΙΩΝ ΣΤΗΡΙΓΜΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΣΤ’ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΥ

Στις 15 Ιουνίου του 1341 πεθαίνει ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος, ο Ιλαρίων είχε προφητέψει τον θάνατό του πέντε μέρες νωρίτερα. Ο Καντακουζηνός στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν μετά το θάνατο του Ανδρόνικου Γ΄, στηρίχτηκε ηθικά και πνευματικά από τον Ιλαρίωνα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι ο σεβασμός και η εμπιστοσύνη που έτρεφε για το πρόσωπο του Επισκόπου Διδυμοτείχου, καθώς και οι εμπειρίες του από το προφητικό του χάρισμα, έχουν καταγραφεί στα απομνημονεύματα του. Συγκεκριμένα γράφει : «Οι διακηρύξεις αυτού του επισκόπου για μελλοντικά γεγονότα θεωρούνταν ως προφητείες, όχι μόνον επειδή είχε προβλέψει σωστά τόσες πολλές φορές τα δεινά που επρόκειτο να επέλθουν, αλλά και επειδή είχε κάνει θαύματα τέτοια, που μόνον ο Θεός ή αυτοί που η αγνότητα και η υπεροχή τους στη ζωή, τους κρατάει σε στενή επαφή με Αυτόν, μπορούν να πραγματοποιήσουν»[35].

Ένα μόνο περιστατικό επισκίασε τις καλές σχέσεις των δύο ανδρών, το γεγονός ότι ο Καντακουζηνός δεν κάλεσε τον Ιλαρίωνα κατά την τελετή στέψης του σε αυτοκράτορα. Επί του θέματος γράφει ο Ντόναλντ Μ. Νίκολ : «Ο Ιλαρίων δεν συμμετείχε στην τελετή περιβολής και προσβλήθηκε που το έμαθε μια ημέρα αργότερα. Όμως, όταν του ζήτησαν να ευλογήσει το κράτος και τον αυτοκράτορα, παρατήρησε ότι ¨το να είναι κανείς αυτοκράτορας των Ρωμαίων ήταν κάτι που είχε ορίσει ο Θεός· όμως όσοι έτρωγαν άγουρα σύκα, σίγουρα θα υπέφεραν από πρησμένα χείλη¨. Αυτή η αινιγματική παρατήρηση, ίσως να υπονοούσε πως ο νέος αυτοκράτορας είχε δρέψει τους καρπούς της αυτοκρατορίας πολύ νωρίς, και πως θα υφίστατο πολλούς κινδύνους και δυσκολίες. Ωστόσο αργότερα, όταν ο προφητικός επίσκοπος ξεπέρασε την πικρία του, πληροφορήθηκε από τον Θεό, ότι πράγματι ήταν θέλημά Του να γίνει ο Καντακουζηνός αυτοκράτορας»[36]. Μπορούμε να υποθέσουμε, ότι ο Καντακουζηνός δεν ενέπλεξε τον Ιλαρίωνα στην τελετή στέψης του, διότι δεν ήθελε να τον θέσει σε μελλοντικό ή άμεσο κίνδυνο από τους αντιπάλους του. Την ίδια εποχή στην Κωνσταντινούπολη είχε φυλακιστεί η μητέρα του Θεοδώρα και διώκονταν απηνώς οι υποστηρικτές του με την κατηγορία του «καντακουζηνισμού».

Ο Ιλαρίων φαίνεται να είχε πλήρη επίγνωση των κινδύνων που ελλόχευαν για τον Καντακουζηνό και για οποιονδήποτε άλλο υποστηρικτή του, καθώς στους κινδύνους αυτούς, είχε αναφερθεί ήδη όσο ζούσε ο Ανδρόνικος Γ΄. Συγκεκριμένα ο Καντακουζηνός μας διασώζει τα παρακάτω : «Για να δείξει από πού επέκειντο αυτοί οι κίνδυνοι, ο Ιλαρίων έφερε στο νου ένα όραμα που είδε όσο ο Ανδρόνικος Γ΄ ήταν εν ζωή. Το μήνυμα του οράματος, που είχε εξιστορήσει στο νεαρό Ανδρόνικο, ήταν μια προειδοποίηση για τις μηχανορραφίες του Αλέξιου Αποκαύκου, του οποίου τις σατανικές δυνατότητες για διάπραξη διαβολιών, ο Ιλαρίων είχε προβλέψει πολύ πριν (ο Αλέξιος) διεκδικήσει συνωμοτικά την εξουσία»[37].

Το Κάστρο του Διδυμοτείχου.

Στη συνέχεια, ο Ιλαρίων όχι μόνο δεν φοβήθηκε να δώσει την ευχή του στον Καντακουζηνό, αλλά τάχθηκε και αναφανδόν υπέρ του, στέλνοντας μήνυμα στον Αλέξιο Απόκαυκο, το οποίο όπως μας πληροφορεί ο Καντακουζηνός, έγραφε ότι : «ήταν θέλημα Θεού όχι αυτός, αλλά ο Καντακουζηνός, ο πρώην Μέγας Δομέστικος και νυν αυτοκράτωρ, να είναι ο κηδεμόνας του συναυτοκράτορα (Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου), διαδόχου του εκλιπόντος αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ΄. Ο Απόκαυκος θα έπρεπε λοιπόν να υπακούσει και να παραμείνει στην δουλειά του ως ναύαρχος του στόλου, διότι αλλιώς, αν εναντιωνόταν στο θέλημα του Θεού, τίποτα το καλό δεν θα ερχόταν πάνω του»[38]. Το γεγονός της αποστολής μηνύματος από τον Ιλαρίωνα προς τον πανίσχυρο τότε Αλέξιο Απόκαυκο, ακόμη και αν έγινε με την παραίνεση του Καντακουζηνού, φανερώνει ότι ο Ιλαρίων, ως πνευματικό μέγεθος αλλά και ως επίσκοπος Διδυμοτείχου, αποτελούσε εκείνη την εποχή μία σεβάσμια μορφή με κύρος στην Κωνσταντινούπολη, που ενδεχομένως μπορούσε να επηρεάσει  πρόσωπα και καταστάσεις.

Τα ίδια αισθήματα αγάπης και σεβασμού που ένιωθε ο Καντακουζηνός για τον Ιλαρίωνα, έτρεφε και η σύζυγός του Ειρήνη, η οποία ειδικά τις εποχές που ο σύζυγός της έφευγε από το Διδυμότειχο (για διάφορες εκστρατείες), αναλάμβανε την διοίκηση του κάστρου. Ο Ιλαρίων αποτελούσε πηγή δύναμης και κουράγιου για την Ειρήνη, βοηθώντας την να ανταπεξέλθει στα καθήκοντά της. Χαρακτηριστικά, κατά το έτος 1342, όταν ο Καντακουζηνός απουσίαζε στη Σερβία, οι Βούλγαροι βρήκαν ευκαιρία να πολιορκήσουν το Διδυμότειχο, αν και στην ουσία είχαν έρθει κατόπιν πρόσκλησης από την Ειρήνη και τον αδελφό της, ως επικουρική δύναμη φρούρησης της πόλης. Η κατάσταση ήταν απελπιστική : «ο προφητικός τους επίσκοπος όμως τους παρότρυνε να κάνουν κουράγιο, γιατί ήξερε πως ήταν θέλημα θεού οι Βούλγαροι να αρχίσουν να συγκρούονται μεταξύ τους και να αποχωρίσουν μέσα σε επτά ημέρες»[39], γεγονός που επαληθεύτηκε.

ΘΑΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΦΗΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΙΛΑΡΙΩΝΑ

Ο Ιωάννης Καντακουζηνός – μοναχός Ιωάσαφ.

Τα θαυμαστά γεγονότα που σχετίζονται με τον Ιλαρίωνα, δεν έχουν να κάνουν μόνο με την πολιτική κατάσταση της εποχής. Ο Καντακουζηνός αναφέρει ότι : «Ένα άλλο παράδειγμα των θαυματουργικών δυνάμεων του Ιλαρίωνα, αφορά την περίπτωση μιας γυναίκας, την οποία ο σύζυγος της υποπτευόταν δικαίως για διάπραξη μοιχείας. Εκείνη βεβαίως δεν αποδεχόταν τις κατηγορίες, και για να αποδείξει την αθωότητα της, κλήθηκε να υποβληθεί σε δίκη ¨δια πυρός¨. Ο χαρισματικός Επίσκοπος, τον οποίο η μοιχαλίδα συμβουλεύτηκε μέσα στην απόγνωση της, της είπε ότι αν έκανε πλήρη ομολογία και μετανοούσε για τις κακές της πράξεις, θα φρόντιζε ώστε το πυρακτωμένο σίδηρο να μην την πειράξει, κάτι που με θαυματουργικό τρόπο και έγινε»[40]. Σχολιάζοντας το υπόψη θαυμαστό γεγονός ο Καντακουζηνός σημειώνει : «τέτοιες, ήταν οι δωρεές του Θεού που είχαν δοθεί σαν χάρισμα σ΄ αυτόν τον άνθρωπο»[41]. Επίσης ο Ιλαρίων προφήτεψε σωστά και για την τύχη του Μιχαήλ Βρυέννιου (άρχοντα της Παμφίλου), ο οποίος είχε αιχμαλωτιστεί και όλοι πίστευαν ότι ήταν νεκρός, πλην του Επισκόπου Διδυμοτείχου. Ο Ιλαρίων τους είπε, ότι ο Βρυέννιος θα πεθάνει αργότερα πολεμώντας στο πλευρό του Καντακουζηνού, όπως κι έγινε. Στον σκουτέριο[42] Γεώργιο Γλαβά, ο οποίος απελπισμένος πίστευε ότι θα πεθάνει πριν δει τον Καντακουζηνό, ο Ιλαρίων τον καθησύχασε, λέγοντας του, ότι θα έχει το χρόνο να δει τον αυτοκράτορα και θα μπορέσει να του προσφέρει τις υπηρεσίες του, και σ΄ αυτό προφήτεψε σωστά ο άγιος Ιεράρχης[43].

Τελειώνοντας την εξιστόρηση του βίου, του αγίου και χαρισματικού Επισκόπου Ιλαρίωνα, καθώς και του ηγουμένου Γαβριήλ, θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι ο Καντακουζηνός κατά την εποχή που είχε γίνει μοναχός, μετά την παραίτησή του από αυτοκράτορα : «στο περιθώριο ενός χειρογράφου, ονόμασε τους τρεις αγίους που είχε γνωρίσει, και των οποίων τις θαυματουργικές δυνάμεις και τα προφητικά χαρίσματα είχε βιώσει ως μάρτυρας. Πρόκειται για τον Αθανάσιο πρώην Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, τον πανάγιο Ιλαρίωνα πρώην Επίσκοπο Διδυμοτείχου και τον αρχιμανδρίτη Γαβριήλ ηγούμενο της Μονής Χριστού Παντοκράτορος στο Διδυμότειχο»[44].

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ 

Ο Ιλαρίων εκοιμήθη το 1343, πιθανότατα σε ηλικία 62 ετών, διετέλεσε Επίσκοπος Διδυμοτείχου για περίπου τρία χρόνια, σε μια δύσκολη εποχή που όπως περιγράψαμε και αναφέρει και ο ίδιος ο Καντακουζηνός : «ξέσπασε ο χειρότερος εμφύλιος πόλεμος που γνώρισαν ποτέ οι Ρωμαίοι»[45]. Η αγιότητα όμως ανθεί σε όλες τις εποχές και σε όλες τις καταστάσεις. Λόγω του ότι δεν έχει διασωθεί η ημερομηνία της κοίμησης του, ο Άγιος επίσκοπος Ιλαρίων όπως και ο ηγούμενος της Μονής Χριστού Παντοκράτορος Αρχιμανδρίτης Γαβριήλ καθώς και ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, έχουν συγκαταριθμηθεί και εορτάζεται η μνήμη τους, μαζί με τους υπολοίπους διαλάμψαντες Αγίους της ιστορικής Καστροπολιτείας του Διδυμοτείχου, των οποίων η εορτή καθιερώθηκε να τιμάται την Τρίτη Κυριακή του Μαΐου μαζί με τα Ελευθέρια της πόλης.

Απολυτίκιον Οσίου Ιλαρίωνα επισκόπου Διδυμοτείχου :

Θείαν έλαμψιν του Παρακλήτου,

Αρχιεράτευσας Δίδυμον τείχος,

και Γρηγορίω τη μαρτυρία εστήριξας,

συν Γαβριήλ τω ηγουμένω εκήρυξας,

ησυχαστών την φωτόδοτον άσκησιν,

Ιλαρίων όσιε, Χριστόν τον Σωτήρα ικέτευε,

δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος.

Για τη συγγραφή του παρόντος κειμένου, οφείλω πολλές ευχαριστίες στους καλούς φίλους : Ανδρέα Μπουλάκη και Ιωάννη Δουλάκη. Ο πρώτος μου απέστειλε το βιβλίο Donald M. Nikol ¨Studies in Late Byzantine History and Prosopography¨, το οποίο περιέχει το κεφάλαιο «Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy» London 1986 και ο δεύτερος το μετέφρασε από τα Αγγλικά στα Ελληνικά.

Υποσημειώσεις κειμένου

[1]. Βλ. Στήβεν Ράνσιμαν, Η Βυζαντινή Θεοκρατία, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2005, σ. 159

[2]. Αναφορικά με την ιστορία της Μητροπόλεως Διδυμοτείχου παραθέτουμε τα εξής : Τον 5ο αιώνα μ.Χ. υπάρχει η πρώτη μαρτυρία για την Επισκοπή Πλωτινουπόλεως, από τον 9ο αιώνα μετονομάζεται σε Επισκοπή Διδυμοτείχου, στο τέλος του 12ου αιώνα ανακηρύσσεται σε αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή και στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα προάγεται σε Μητρόπολη Διδυμοτείχου. Πηγή : Αθανάσιος Γουρίδης, Διδυμότειχο μια άγνωστη Πρωτεύουσα, Διδυμότειχο 2008.

[3]. Τα πρόσωπα που αποτελούσαν την αντιβασιλεία με έδρα την Κωνσταντινούπολη ήταν : η αυτοκράτειρα Άννα της Σαβοΐας, ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας και ο μεγάλος δούκας (ναύαρχος) Αλέξιος Απόκαυκος.

[4]. Βλ. Γκέοργκ Οστρογκόρσκι, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλου, Αθήνα 2008, σ. 206.

[5]. Ησυχασμός, τρόπος ζωής μερικών αναχωρητών μοναχών, οι οποίοι αναζητούσαν να επικοινωνήσουν με το Θεό μέσα στη μόνωση, την ησυχία και την σιωπή. Ο τρόπος αυτός εξελίχθηκε σε πνευματικό κίνημα με βάση την αδιάλειπτη προσευχή της καρδιάς ¨Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με¨. Στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο υπόψη τρόπος προσευχής αποτέλεσε και ένα κύριο λόγο διαφωνίας μεταξύ κοινωνικών ομάδων, εντασσόμενος σε ένα ευρύ πλαίσιο πολιτικών, θρησκευτικών και κοινωνικών προστριβών που διαδραματίζονταν την ίδια περίοδο. Έτσι, ο όρος Ησυχασμός χρησιμοποιήθηκε επιπρόσθετα για να γίνεται αναφορά σ’ αυτά τα θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά κινήματα του 14ου και 15ου αιώνα στο Βυζάντιο. Ηγέτης της Ησυχαστικής μερίδας υπήρξε ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς.

[6]. Βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, Τόμος 21, Εκδόσεις Παραπολιτικά ΑΕ, Αθήνα 2015, σ. 160.

[7]. Του Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού, ο οποίος είναι ο μόνος αυτοκράτορας της Ρωμανίας/Βυζαντίου που συνέγραψε ο ίδιος τη βιογραφία του, την εποχή κατά την οποία μετά το 1354 αποσύρθηκε από τα κυβερνητικά του καθήκοντα και έγινε μοναχός.

[8]. Βλ. Donald M. Nikol, Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy, Studies in Late Byzantine History and Prosopography, London 1986, σ. 190.

[9]. Σχετικά με το μοναχισμό στο όρος Λάτρος βλ. Έφης Ράγια, Λάτρος ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία, Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα 2008.

[10]. Βλ. Μανουήλ Ιω. Γεδεών, Βυζαντινόν Εορτολόγιον, Μνήμαι των από του Δ’ μέχρι του ΙΕ’ αιώνος εορταζομένων αγίων, Εν Κωνσταντινουπόλει 1899, σ. 219.

[11]. Βλ. Donald M. Nikol, ό. π., σσ. 191-192.

[12]. Βλ. Μαρίας Χ. Βακαλοπούλου, Φιλόθεος Σηλυβρίας Βίος και Συγγραφικό Έργο, Διδακτορική διατριβή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1992, σ. 37.

[13]. Βλ. Παπαδοπούλου Α. Κεραμέως, Ανέκδοτα Ελληνικά, Τύποις Σ. Ι. Βουτυρά, Εν Κωνσταντινουπόλει 1884, σ. 50.

[14]. Βλ. Donald M. Nikol, ό. π., σ.193.

[15]. Βλ. Παπαδοπούλου Α. Κεραμέως, Ό.π., σ. 55.

[16]. Βλ. Donald M. Nikol, ό. π., σ.193.

[17]. Βλ. Παπαδοπούλου Α. Κεραμέως, Ό.π., σ. 55.

[18]. Βλ. Στο ίδιο, σ. 55.

[19]. Βλ. Donald M. Nikol ό. π., σ. 194.

[20]. Βλ. https://www.ieronkathismadolon.gr/geron-gavriil, Ο άνθρωπος της διακονίας και της φιλοκαλίας – Γέροντας Γαβριήλ “Κοβιλιάτης”.

[21]. Διδακτορική διατριβή που υποβλήθηκε στη φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου της Κολωνίας για την απόκτηση διδακτορικού διπλώματος, από τον Φίλιππο – Άδωνη Γιαννόπουλο, η οποία βραβεύτηκε από την Εταιρεία Μελετών Νοτιοανατολικής Ευρώπης το έτος 1975, στο διαγωνισμό για τις καλύτερες διδακτορικές διατριβές στον τομέα έρευνας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

[22]. Βλ. Φίλιππου Γιαννόπουλου, Διδυμότειχο – Ιστορία ενός Βυζαντινού Οχυρού, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Αθήνα 1989, σσ. 90-91.

[23]. Βλ. Παπαδοπούλου Α. Κεραμέως, Ό.π., σ. 55.

[24]. Βλ. Μαρίας Χ. Βακαλοπούλου, ό. π., σ. 58.

[25]. Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, μητροπολίτης Θεσσαλονίκης έζησε στα χρόνια της βασιλείας τον Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, γύρω στο 1340 μ.Χ. Αφού άφησε όλο τον κόσμο και τα του κόσμου, από την πατρίδα του Κων­σταντινούπολη μετανάστευσε στον αγιώνυμο Άθω, όπου ακολούθησε τη μοναστική ζωή. Εδώ, έπειτα από σκληρούς ασκητικούς κόπους μέσα σε άκρα ησυ­χία, με την ψυχή στραμμένη στο Θεό μόνο, έγινε θεόμορφος καθρέφτης του Α­γίου Πνεύματος, ανεβαίνοντας όσο λίγοι στην κορυφή της πράξεως και της θεω­ρίας. Με καταυγαζόμενη τη διάνοιά του από τις Θεοπτικές Ελλάμψεις του Πνεύ­ματος, άφησε στην Εκκλησία του Θεού σοφότατα και θεολογικότατα συγγράμ­ματα, σαν μνημείο Ορθοδοξίας. Αποσπάσματα από αυτά είναι όσα περιέχονται στο βιβλίο αυτό, τα οποία προξενεύουν πράγματι στους αναγνώστες θησαυρούς θείας γνώσεως και πνευ­ματικής σοφίας και τελειότητας. Γιατί ο ουράνιος και Θεοπτικός αυτός νους δε συγκέντρωσε σε αυτά μόνο τους λόγους των παλαιοτέρων Αγίων, αλλά πρόσθε­σε και όσα υπερφυσικά έμαθε ο ίδιος με μακρά πείρα και μακάριο πάθος, και τεχνούργησε έτσι ένα πραγματικό αριστούργημα των νηπτικών, ώστε κανείς ποτέ να μην τα θεωρεί γέννημα ανθρώπινης διάνοιας, κάθε άλλο μάλιστα. Στην πραγματικότητα είναι νοήματα Χριστού και λόγοι Θεού που φέρνουν σε έκστα­ση κάθε ακοή και διάνοια. Με αυτά υπερασπίζει σθεναρά όσους ζουν σε ιερή ησυχία με νοερά νήψη και προσευχή, ενώ αντιμετωπίζει εμβριθέ­στατα, με αποδείξεις από τη Γραφή, τις αντίθετες κενοφωνίες των αντιπάλων, ως απόψεις που ανατρέπουν την αλήθεια. Πηγή : Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, Δ΄ τόμος, σσ. 240-241.

[26].  Βλ. Donald M. Nikol ό. π., σ. 199.

[27]. Βλ. Φίλιππου Γιαννόπουλου, Στο ίδιο, σσ. 111-112.

[28]. Το Χρυσόβουλο, ή χρυσόβουλλο, ήταν επίσημο δημόσιο έγγραφο – διάταγμα που έφερε χρυσή σφραγίδα στη μεταξωτή ταινία που το συνόδευε, με την οποία βεβαιωνόταν η αυθεντικότητα του διατάγματος. (Πηγή : Βικιπάιδεια)

[29]. Βλ. Γεωργίου Χαριζάνη, Ο μοναχισμός στη Θράκη κατά τους Βυζαντινούς αιώνες, Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 240.

[30]. Βλ. Φίλιππου Γιαννόπουλου, Ό.π., σσ. 113-114.

[31]. Βλ. Ιωάννη Σαρσάκη, Θεοδώρα Καντακουζηνή η δέσποινα του κάστρου του Διδυμοτείχου, kastropolites.com.

[32].  Βλ. Ντόναλντ Μ. Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός ο απρόθυμος αυτοκράτορας, Εκδόσεις ΔΟΛ Α.Ε., Αθήνα 2010, σ. 47.

[33]. Βλ. Αθανασίου Γουρίδη, Τα κρυμμένα πρόσωπα του Ιανού-Διδυμότειχο, μία αέναη περιπλάνηση, Έκδοση Δήμου Διδυμοτείχου 2018, σ. 63

[34]. Βλ. Στο ίδιο, σ. 76

[35]. Βλ. Donald M. Nikol, Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy, Ό.π., σ. 196.

[36].  Βλ. Ντόναλντ Μ. Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός, Ό.π., σελ 76.

[37]. Βλ. Donald M. Nikol, Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy, ό. π., σ. 196.

[38]. Βλ. Στο ίδιο, σ. 196.

[39]. Βλ. Ντόναλντ Μ. Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός ο απρόθυμος αυτοκράτορας, ό. π., σ. 87.

[40]. Βλ. Donald M. Nikol, Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy, ό. π., σ. 196.

[41]. Βλ. Στο ίδιο, σ. 197.

[42]. Αξιωματούχος που κρατούσε το έμβλημα του αυτοκράτορα καθώς και την ασπίδα του (βασιλικό σκουτάριο) κατά τη διάρκεια των εκστρατειών.

[43]. Βλ. Donald M. Nikol, Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy, ό. π., σσ. 198-199.

[44]. Βλ. Στο ίδιο, σ.  195.

[45]. Βλ. Ντόναλντ Μ. Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός ο απρόθυμος αυτοκράτορας, ό. π., σ. 63.

Βιβλιογραφία – Πηγές

– Donald M. Nikol, Hilarion of Didymoteichon and the Gift of Prophecy, Studies in Late Byzantine History and Prosopography, London 1986.

– Αθανασίου Γουρίδη, Διδυμότειχο μια άγνωστη Πρωτεύουσα, Διδυμότειχο 2008.

– Αθανασίου Γουρίδη, Τα κρυμμένα πρόσωπα του Ιανού-Διδυμότειχο, μία αέναη περιπλάνηση, Έκδοση Δήμου Διδυμοτείχου 2018.

– Γεωργίου Χαριζάνη, Ο μοναχισμός στη Θράκη κατά τους Βυζαντινούς αιώνες, Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών, Θεσσαλονίκη 2000.

– Γκέοργκ Οστρογκόρσκι, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλου, Αθήνα 2008.

– Έφης Ράγια, Λάτρος ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία, Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα 2008.

– Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, Τόμος 21, Εκδόσεις Παραπολιτικά ΑΕ, Αθήνα 2015.

– Μανουήλ Ιω. Γεδεών, Βυζαντινόν Εορτολόγιον, Μνήμαι των από του Δ’ μέχρι του ΙΕ’ αιώνος εορταζομένων αγίων, Εν Κωνσταντινουπόλει 1899.

– Μαρίας Χ. Βακαλοπούλου, Φιλόθεος Σηλυβρίας Βίος και Συγγραφικό Έργο, Διδακτορική διατριβή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1992.

– Ντόναλντ Μ. Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός ο απρόθυμος αυτοκράτορας, Εκδόσεις ΔΟΛ Α.Ε., Αθήνα 2010.

– Κανόνας από την Ασματική Ακολουθία της Ιεράς Συνάξεως Πάντων των εν Διδυμοτείχω Ασκήσει και Αθλήσει Διαλαμψάντων Αγίων, ποιηθείσα υπό του σεβ. Μητροπολίτου Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας κ. Ιωήλ, Εκδιδομένη νυν το πρώτον προνοία και επιμελεία του σεβ. Μητροπολίτου Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου κ. Δαμασκηνού, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Έκδοση Α’ Δεκέμβριος 2020.

– Παπαδοπούλου Α. Κεραμέως, Ανέκδοτα Ελληνικά, Τύποις Σ. Ι. Βουτυρά, Εν Κωνσταντινουπόλει 1884.

– Στήβεν Ράνσιμαν, Η Βυζαντινή Θεοκρατία, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2005.

– Φίλιππου Γιαννόπουλου, Διδυμότειχο – Ιστορία ενός Βυζαντινού Οχυρού, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Αθήνα 1989.

– Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, Δ΄ τόμος.