Κείμενο του Θρασύβουλου Ορ. Παπαστρατή[1]
Αναδημοσίευση από το περιοδικό “Χρονικά” Αρ. Φύλλου 261 Ιαν – Ιουν 2024 Έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος.
Εισαγωγή
Ο Τύπος αποτελεί κομβικό μέσο μαζικής πληροφόρησης των πολιτών, το οποίο στην χρονική περίοδο που εξετάζουμε ήταν και το μοναδικό μέσο. Λαμβάνοντας υπόψη τα συγκοινωνιακά δεδομένα της εποχής, οι αθηναϊκές εφημερίδες έφταναν με μεγάλη καθυστέρηση στις επαρχιακές πόλεις, πολλώ δε μάλλον όταν αυτές ήταν ακριτικές. Ίσως δεν έφταναν και καθόλου. Κάτω από αυτό το πρίσμα, οι τοπικές εφημερίδες αποκτούσαν ιδιαίτερη βαρύτητα, ενώ χρησίμευαν και για την ιδεολογική χειραγώγηση του αναγνωστικού τους κοινού, ιδιαίτερα σε περιόδους έντασης ή πολιτικού διχασμού. Η περίοδος του Μεσοπολέμου αποτελούσε πεδίο ιδεολογικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στους βασιλόφρονες και τους Φιλελεύθερους, ενώ στις περιφέρειες όπου είχε εγκατασταθεί μεγάλος αριθμός προσφύγων, όπως στο νομό Έβρου, το πλαίσιο της αντιπαράθεσης γινόταν ευρύτερο. Βεβαίως οι επαρχιακές εφημερίδες εστίαζαν περισσότερο στην πληροφόρηση και την ειδησεογραφία, από ότι στην «κατήχηση» ή στην έκφραση πεποιθήσεων, ιδίως στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930, που ήταν ιδιαίτερα φορτισμένα από τα στρατιωτικά και πολιτικά κινήματα.
Οι Εβραίοι στο νομό Έβρου ήταν εγκατεστημένοι και στις τέσσερις μεγαλύτερες πόλεις: Αλεξανδρούπολη, Σουφλί, Διδυμότειχο και Ορεστιάδα. Η εβραϊκή κοινότητα του Διδυμοτείχου ήταν η πλέον πολυπληθής και ομοιογενής, όντας παράλληλα και η πλέον ιστορική, με βαθιές ρίζες στο χώρο της Θράκης.
Την περίοδο του Μεσοπολέμου στο νομό Έβρου εκδόθηκε μεγάλος αριθμός εφημερίδων, οι περισσότερες των οποίων έδρευαν στην Αλεξανδρούπολη. Κάποιες ήταν βραχύβιες, άλλες όμως ήταν μακροβιότερες.
Η βουλγαρική κατοχή της Θράκης στα 1941-1944 έριξε πέπλο σκοταδιού σε κάθε μορφής πνευματικής ανάπτυξης. Με στόχο τον αφελληνισμό της περιοχής οι Βούλγαροι κατακτητές κυνήγησαν με μένος κάθε τι ελληνικό, με αποτέλεσμα να χαθούν σημαντικά αρχεία και βιβλιοθήκες, ώστε σήμερα οι εφημερίδες της Αλεξανδρούπολης της περιόδου εκείνης να είναι ιδιαίτερα δυσεύρετες. Το Διδυμότειχο τελούσε υπό γερμανική Κατοχή. Εντούτοις όμως, οι δυο εφημερίδες που εκδόθηκαν εκεί στο Μεσοπόλεμο δεν βρίσκονται στις κεντρικές βιβλιοθήκες. Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης ερευνήθηκαν τα διασωθέντα φύλλα που βρίσκονταν σε βιβλιοθήκες εκτός Θράκης και ειδικότερα στις συλλογές της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Λίγα φύλλα διασώθηκαν και στα αρχεία του Ε.Λ.Ι.Α. και του Μουσείου Τύπου της Πάτρας.
Οι επαρχιακές εφημερίδες από τη φύση τους κινούνται στα στενά πλαίσια και στις λεπτές ισορροπίες των μικρών πόλεων και των κλειστών κοινωνιών στις οποίες απευθύνονται. Συνήθως η αρθρογραφία τους χαρακτηρίζεται από μετριοπάθεια. Στη Θράκη υπήρξε μια κραυγαλέα εξαίρεση του κανόνα αυτού, η οποία θα εξεταστεί στη συνέχεια: πρόκειται για την Πρόοδο, η οποία παρουσιάζει μια μαχητική αρθρογραφία τόσο σε τοπικό, όσο και πολιτικό πλαίσιο, όντας ενταγμένη στο χώρο του Κόμματος Φιλελευθέρων του Ελ. Βενιζέλου. Αυτό που ξαφνιάζει ακόμη περισσότερο όσον αφορά στην Πρόοδο είναι ο συνειδητός και μαχητικός έως έξαλλος αντισημιτισμός της, που εκδηλώνεται αναφανδόν χωρίς συστολή και χωρίς καμιά πρόθεση να αποκρυβεί.
* * *
Το πρώτο επίπεδο στο οποίο εμφανίζεται το εβραϊκό στοιχείο της περιοχής, είναι το πραγματολογικό. Οι Εβραίοι του νομού Έβρου είναι στοιχείο ζωντανό, δραστήριοι παράγοντες της οικονομικής και της κοινωνικής ζωής, που συμμετέχουν στα κοινά. Μέσα από τον Τύπο αντλούμε πλήθος πληροφοριών γι’ αυτούς.
Αθλητοποδοσφαιρικός Σύλλογος Διδυμοτείχου “Αίας”.
Έτος 1928.
*Σπάνια φωτογραφία από ένα Σύλλογο που δεν υπάρχει, πριν πολλά χρόνια.
Τα πρώτα δημοσιεύματα για τους Εβραίους ήταν ήπια και ανώδυνα, αναπαριστώντας μια ειδυλλιακή πολυπολιτισμική κοινωνία. Διαφημίσεις επιχειρήσεων, αναφορές στην κοσμική κίνηση, όπου διαπιστώνουμε την παρουσία Ισραηλιτών, όπως η δεσποινίς (κόρη του) Ελιέζερ Τζίβρε και ο κος και η κα Τολέδο[2], παρουσιάσεις των χορών των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων, που αποτελούσαν σημαντικά κοσμικά γεγονότα για τις μικρές επαρχιακές πόλεις, θεατρικές παραστάσεις, αλλά και αθλητικοί αγώνες, όπου ο κ. Τολέδο είναι διαιτητής και ο Μπαρούχ οπισθοφύλακας του Αίαντα Διδυμοτείχου[3]κλπ. Οι Εβραίοι είναι παρόντες ακόμη και στις εσωτερικές στήλες: στα κοινωνικά ή στα προγράμματα πλειστηριασμών, όπου σε αντίθεση με τη στερεοτυπική εικόνα, δεν είναι οι δανειστές των χριστιανών, όπως ο Σολομών Μισκατέλ από την Ορεστιάδα, που οφείλει στον Αρών Ροντρίκ από την Αδριανούπολη[4].
Συκοφαντίες: αντικομουνισμός και τοκογλυφία
Το Μάρτιο του 1928, η εφημερίδα Το Βήμα της Θράκης[5], που εξέδιδε ο Αθηναίος δημοσιογράφος Αλέξανδρος Μπαλάσκας[6], εντελώς αιφνιδιαστικά και ενώ μέχρι τότε κρατούσε φιλική προς το ισραηλιτικό στοιχείο στάση[7], επιτίθεται στους Ισραηλίτες του Διδυμοτείχου. Σε σύντομο κείμενο της με τίτλο «Οι Εβραίοι» καταφέρεται γενικώς εναντίον των Ελλήνων Ισραηλιτών και ιδιαιτέρως κατ’ αυτών του Διδυμοτείχου και της Ορεστιάδας, τη στάση των οποίων χαρακτηρίζει ως εκδηλωθείσα «εχθρικώτατα προς παν το Ελληνικόν»[8]. Λίγες μέρες αργότερα, η εφημερίδα επανέρχεται με αφορμή εμπιστευτική έκθεση του Νομάρχη Έβρου Τζανέτου, η οποία συνδέει το εβραϊκό στοιχείο του νομού με τον Κομμουνισμό και το κατηγορεί ως αντεθνικό, μαζί με τις υπόλοιπες μειονότητες της Θράκης, μουσουλμάνους και Αρμενίους, των οποίων ζητά την εκτόπιση από την περιοχή[9]. Η έκθεση διαρρέει και καταγγέλλεται σε πρωτοσέλιδο δημοσίευμα του Ριζοσπάστη, σύμφωνα με το οποίο «Το Κράτος οργανώνει φασιστικές επιτροπές κατά των Κομμουνιστών» και «Θα εξοντώση δια πυρός και σιδήρου όλες τις μειονότητες που ζουν ακόμα στην Ελλάδα»[10]. Επιτροπή της Εβραϊκής Κοινότητας Διδυμοτείχου επισκέπτεται το Νομάρχη, ζητώντας εξηγήσεις, με αποτέλεσμα ο Νομάρχης να χαρακτηρίσει το δημοσίευμα του Ριζοσπάστη κωμικό και να δηλώσει την πεποίθηση του ότι το Εβραϊκό στοιχείο του νομού Έβρου «αποτελεί φιλόνομον τάξιν, ουδόλως αναμιγνυομένην εις κομμουνιστικάς και αντεθνικάς προπαγάνδας».
Σε μια πολυπληθή πληθυσμιακή ομάδα, μεγάλο μέρος της οποίας ήταν βιοπαλαιστές, είναι αναμενόμενο ότι κάποιοι θα είχαν στραφεί προς το ΚΚΕ. Πάντως, η μόνη ένδειξη συμμετοχής Εβραίου του νομού Έβρου σε κομμουνιστικές κινήσεις εμφανίζεται στον Τύπο μερικά χρόνια αργότερα, όταν σε επεισόδια μεταξύ εργατών και χωροφυλάκων συνελήφθη ανάμεσα σε άλλους ο αχθοφόρος Ιωσήφ Μπαρόκας διότι θορυβούσε και διαμαρτυρόταν[11].
Η εφημερίδα Έβρος από το αρχείο της οικογένειας του Νίκου Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Φύλλο 6 Δεκ 1930.
Το Βήμα της Θράκης θα επανέλθει μερικούς μήνες αργότερα και θα κατηγορήσει τους Εβραίους του Διδυμοτείχου ιδίως, ως τοκογλύφους, «η τοκογλυφία των οποίων έφτασεν εις βαθμόν επικίνδυνον», με συνέπεια «ο Έλλην γεωργός να είναι δούλος του Εβραίου τοκογλύφου»[12], ενώ ταυτόχρονα σε άλλο άρθρο αναφέρεται σε εγκατάσταση Εβραίων της Αδριανούπολης στο Διδυμότειχο, τους οποίους κατηγορεί για λαθρεμπορία και παράνομη μετανάστευση[13]. Το δημοσίευμα του Βήματος αμφισβητείται από την εφημερίδα Έβρος[14] του Διδυμοτείχου[15], η οποία όμως στη συνέχεια αναπαράγει τις κατηγορίες περί τοκογλυφίας[16], ενώ τα άρθρα του Βήματος αναδημοσιεύονται από την αθηναϊκήΕφημερίδα του Χρηματιστηρίου[17]. Η τοκογλυφία της εποχής βέβαια δεν είχε την ίδια βαρύτητα με τη σημερινή. Ως αδίκημα τυποποιήθηκε πολύ αργά σε σχέση με τα υπόλοιπα αδικήματα του Ποινικού Κώδικα και είχε χαμηλή ποινική αξιολόγηση. Η κατηγορία της εφημερίδας αφορούσε στην εκμετάλλευση των αγροτών και όχι σε ποινικά κολάσιμη πράξη. Άλλωστε τα χρόνια εκείνα πολλοί ιδιώτες ασκούσαν νόμιμα τραπεζικές εργασίες, ενώ οι τράπεζες με τη σημερινή μορφή ήταν λίγες και χωρίς εκτενές δίκτυο που να εξυπηρετεί την περιοχή. Η Αγροτική Τράπεζα ιδρύθηκε μόλις στα 1929.
Το ζήτημα των τετραδίων
Το Εβραϊκό σχολείο στο Διδυμότειχο (προπολεμικά)
Επόμενο σημαντικό ζήτημα σχετιζόμενο άμεσα με το εβραϊκό στοιχείο και μάλιστα του Διδυμοτείχου, ήταν αυτό των σχολικών τετραδίων. Το θέμα εμφανίζεται στον τοπικό Τύπο τον Οκτώβριο του 1928[18]. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, τον Απρίλιο της χρονιάς αυτής μια χριστιανή δασκάλα της ισραηλιτικής σχολής Διδυμοτείχου ανακάλυψε ότι τα τετράδια των μαθητριών της έφεραν εσωτερικώς την εικόνα του Μουσταφά Κεμάλ εν μέσω τουρκικών σημαιών, κάτω από την οποία υπήρχε ποίημα εξυμνητικό του ηρωισμού των Τούρκων κατά την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης και εξυβρίζονταν ελληνικός στρατός και λαός. Η εν λόγω δασκάλα κατάσχεσε τα τετράδια και τα παρέδωσε στον επιθεωρητή των σχολείων και το Διοικητή του Συντάγματος της περιοχής. Ενημερώθηκαν οι λοιπές αρχές, χωρίς όμως να προβούν σε καμιά ενέργεια κατά των εισαγωγέων των τετραδίων, με συνέπεια, σύμφωνα με το Βήμα της Θράκης, να απειληθεί με απόλυση η δασκάλα από τη διευθύντρια της Ισραηλιτικής Σχολής. Η υπόθεση ξεχάστηκε κατά τις θερινές διακοπές, ώσπου ανακινήθηκε από λοχαγό που υπηρετούσε στην πόλη, ο οποίος υπέβαλε μήνυση ζητώντας την εκκαθάριση του Ισραηλιτικού Σχολείου «από των εν αυτώ ανθελληνικώς δρώντων διδασκάλων». Εν τούτοις, ο Ειρηνοδίκης που ενήργησε προανάκριση, δεν τη διαβίβασε στον Εισαγγελέα. Επενέβη όμως ο Νομάρχης και έκλεισε τη Σχολή μέχρι πέρατος των ανακρίσεων, ενώ ο επιθεωρητής εκπαίδευσης μετέθεσε τη δασκάλα που είχε ανακινήσει το θέμα. Στο επόμενο φύλλο, το Βήμα επανέρχεται με πρωτοσέλιδο δημοσίευμα για την «Ανθελληνική προπαγάνδα των Ισραηλιτών»[19], χαρακτηρίζοντας το Διδυμότειχο ως «Κέντρον αντεθνικής δράσεως». Το δημοσίευμα καταφέρεται κατά των κρατικών αρχών κατηγορώντας τες για αδράνεια, όπως βεβαίως και κατά του προσωπικού της σχολής, χαρακτηρίζοντας τις ενέργειες του ως ανθελληνικές και το έργο του ως αντεθνικό, συνδυάζοντας το με την έκθεση του Νομάρχη Έβρου σε βάρος των Ισραηλιτών της περιοχής, για την οποία έγινε ήδη λόγος παραπάνω, τους οποίους χαρακτηρίζει εσωτερικούς εχθρούς. Στο επόμενο φύλλο[20] η εφημερίδα δημοσιεύει απόσπασμα από την έκθεση του Νομάρχη, η οποία επιχειρεί να συνδέσει το εβραϊκό – αλλά και το αρμενικό – στοιχείο του νομού Έβρου με το ΚΚΕ, επιζητώντας την απαγόρευση κυκλοφορίας των Ισραηλιτών και την απομάκρυνση τους από τη μεθόριο, ανεξαρτήτως ιθαγένειας τους. Τα δημοσιεύματα συνεχίζονται με κείμενο σε βάρος του συνηγόρου υπεράσπισης της εβραϊκής Κοινότητας, δικηγόρου του Διδυμοτείχου Ιωάννη Παπαγεωργίου, με αγοραίους χαρακτηρισμούς εναντίον του, διότι «αν και μη υποστάς την περιτομήν του Ισραηλιτικού δόγματος…υπεραμύνθη μεθ’ όλης της επιστημονικής δυνάμεως του των αδικουμένων Ισραηλιτών»[21] και διότι δημοσίευσε στην εφημερίδα Έβρος του Διδυμοτείχου πανηγυρικό λόγο υπέρ των Ισραηλιτών[22]. Επόμενο άρθρο[23] αναφέρεται σε αποδοκιμασία του Βουλευτή Έβρου Πανταζίδη[24], από τα Σωματεία της περιοχής, διότι με επιστολή του στη Φωνή της Θράκης[25]εκδήλωσε «απροκάλυπτον εβραιοφιλίαν». Σε άλλο σχόλιο το Βήμα καταφέρεται πάλι κατά της Ισραηλιτικής Σχολής επειδή οι πινακίδες των διαφόρων τάξεων είναι γραμμένες γαλλιστί[26]. Το Βήμα της Θράκης θα επιμείνει μέχρι τέλους στην ίδια γραμμή, παρομοιάζοντας τη στάση της Ισραηλιτικής Κοινότητας με αυτή των μουσουλμάνων της Θράκης, καταλήγοντας ότι επιβάλλεται «να ληφθώσι σκληρότατα μέτρα κατά των αλλογενών στοιχείων της Θράκης»[27]. Αν και τελικά η υπόθεση έκλεισε με την απαλλαγή της διεύθυνσης του σχολείου από τις κατηγορίες, διότι «η Γενική Διοίκηση Θράκης προσέφερε την απαραίτητη πολιτική στήριξη με την παρέμβαση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και των Ισραηλιτών βουλευτών»[28], εντούτοις το ύφος όλων των σχετικών δημοσιευμάτων ήταν πικρόχολο και εχθρικό απέναντι στο εβραϊκό στοιχείο, το οποίο κατηγορείτο για ανθελληνισμό. Ταυτόχρονα, είχε αντίκτυπο και στο μουσουλμανικό στοιχείο της Θράκης, που διαμαρτυρήθηκε για καταπίεση από τις ελληνικές αρχές με σειρά δημοσιευμάτων της Γενί Αδίμ της Ξάνθης[29].
Οι Εβραίοι του νομού Έβρου έπεφταν συχνά στόχος ποικίλων κατηγοριών. Έτσι η εφημερίδα Έβρος του Διδυμοτείχου δημοσιεύει διαμαρτυρία των κρεοπωλών της πόλης σύμφωνα με το οποίο οι Ισραηλίτες του Διδυμοτείχου κήρυξαν μποϋκοτάζ κατά των Ελλήνων κρεοπωλών. Το δημοσίευμα αξιοποιήθηκε από την Πρόοδο, που ανάμεσα στα άλλα κατηγορεί τους Εβραίους ότι «συνήθιζαν να ζουν τοιουτοτρόπως και να απομυζούν την οικονομικήν ικμάδα των λαών εις τους οποίους ως όστρακα είναι προσκολλημένοι» και προτείνει στους Έλληνες την εφαρμογή του «οφθαλμόν αντί οφθαλμού», καταγγέλλοντας την ανεξιθρησκία και την ανεκτικότητα του ελληνικού κράτους. Ενώ σε άλλο σχόλιο κατηγορείται χωρίς στοιχεία ο κρεοπώλης του Διδυμοτείχου Σολομών Τζίβρε[30] ότι «κατελήφθη χρησιμοποιών την ελληνικήν σημαίαν ως περικάλυμμα των κρεάτων του καταστήματος του» προς προφύλαξη από τις μύγες[31].
Αναμενόμενη είναι και η μομφή στους Ισραηλίτες για τη δημιουργία «τραστ των κουκουλεμπόρων»[32], αφού οι περισσότερες μεταξοβιομηχανίες του νομού ανήκουν σε εβραίους. Το Διδυμότειχο χατακτηρίζεται από τη Πρόοδο ως μετά την Θεσσαλονίκη «δευτέρα εβραιούπολις», όπου «μόλις εισέλθη κανείς εις την αγοράν…αμέσως αντιλαμβάνεται ότι το εβραϊκόν στοιχείον, κυριαρχεί εις την κίνησιν του τόπου» και γι’ αυτό η Πρόοδος που ασκεί «πολιτικήν εθνικιστικήν» δεν θα πάψει να αγωνίζεται έως ότου «οι ισραηλίται συμπολίτες μας αφομοιωθούν προς τους έλληνας και παύσουν να αποτελούν παρασιτικόν στοιχείον εν τη χώρα μας»[33]. Και συνεχίζει κατηγορώντας τους μεταξοβιομήχανους ότι «κοροϊδεύουν τους πάντες και τα πάντα» και ιδιαίτερα οι γνωστοί Τζίβρε ότι όχι μόνο ρυθμίζουν την τιμή των κουκουλιών, αλλά «καταδυναστεύουν και τας εν τοις εργοστασίοις των εργατρίας»[34]. Σύμφωνα με τη Δυτική Θράκη, την περίοδο εκείνη οι εργάτριες του Εργοστασίου ΜεταξουργίαςΤζίβρε στο Σουφλί κήρυξαν απεργία, αλλά σε συγκέντρωση που πραγματοποίησαν «εισχώρησαν μερικοί κομμουνισταί και επιχείρησαν να δημιουργήσουν εκτρόπους σκηνάς»[35].
Φωτογραφίες κειμένου
Υποσημειώσεις κειμένου
[1] Το κείμενο αυτό βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε Ανακοίνωση μου στο Διεθνές Συμπόσιο «Οι Εβραίοι του Διδυμοτείχου πριν και μετά την Καταστροφή/TheJewsinDemoticabeforeandaftertheShoah» που διεξήχθη το Μάιο του 2023 στο Διδυμότειχο.
[2]Το Βήμα της Θράκης, φ. 24/24-11-1927.
[3]Το Βήμα της Θράκης, φ. 116/13-10-1928. «Διδυμότειχον. Ποδοσφαιρικά…εν τω Γυμναστηρίω του “Αίαντος” και υπό την διαιτησίαν του κ. Τολέδο διεξήχθη ποδοσφαιρικός αγών της ημετέρας ομάδος του “Αίαντος” και της ομάδος της Νέας Ορεστιάδος “Ορέστης”».
[4]Το Βήμα της Θράκης, φ. 45, 9/02/1928
[5] Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία [και περιοδικά] της Μακεδονίας και Θράκης. (Θεσσαλονίκη: UniversityStudioPress, 2006), 342. Το Βήμα της Θράκης κυκλοφόρησε στις 28/8/1927 και συνέχισε την κυκλοφορία του μέχρι το 1929. Τυπωνόταν σε 1200 φύλλα και απασχολούσε πέντε συντάκτες και συνεργάτες.
[6] Αλέξανδρος Α. Μπαλάσκας, Χρονογραφήματα ενός Αθηναίου δημοσιογράφου (Κλέων Βρανάς 1908-1940) (Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση, 1993), 9-12. Ο Μπαλάσκας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1878 και σπούδασε στο ΕΜΠ και στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Είχε περιπετειώδη δημοσιογραφικό βίο. Εξέδωσε εφημερίδες στην Αίγυπτο, στη Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα, στην Αδριανούπολη, στην Καβάλα και εν προκειμένω στην Αλεξανδρούπολη, ενώ ήταν συντάκτης σε πολλές ακόμη εφημερίδες σε διάφορες πόλεις.
[7] Οι προγενέστερες αναφορές αφορούν στο χορό της Ισραηλιτικής Κοινότητας Διδυμοτείχου, «τον οποίο διέκρινε απαράμιλλος τάξις, κομψότης και χάρις» τον οποίο ετίμησαν επίσημοι και εκλεκτά μέλη της κοινωνίας Διδυμοτείχου και «εξηκολούθησε μέχρι πρωίας εν αδιαπτότω ευθυμία». Όχι τυχαία, μέχρι τότε υπάρχουν αρκετές καταχωρίσεις της Αλεξανδρουπολίτικης επιχείρησης Αβραάμ Χαττέμ και Υιού.
[8] Το Βήμα της Θράκης, φ. 33, 8/03/1928
[9] Το Βήμα της Θράκης, φ. 35, 15/03/1928: «Ο Κομμουνισμός εις τον Έβρον. Το εμπιστευτικόν έγγραφον του κ. Νομάρχου. Διαμαρτυρία των Ισραηλιτών».
[10]Ριζοσπάστης, φ. 904, 3/3/1928: «Αποκαλύψεις ενός εμπιστευτικού εγγράφου του Υπουργ. Εσωτερικών».
[11]Η Πρόοδος, φ. 36, 27/08/1933: «Σοβαραί σκηναί μεταξύ εργατών και χωροφυλάκων – Επελάσεις – Πυροβολισμοί και συλλήψεις – Ο δημιουργηθείς πανικός εις τα πλήθη». Ο Ιωσήφ Γεουδά Μπαρόκας πέθανε το 1936 (17 Ελούλ 5696) και το μνήμα του βρίσκεται στο εβραϊκό κοιμητήριο Αλεξανδρούπολης.
[12]Το Βήμα της Θράκης, φ. 106, 8/09/1928: «Τοκογλυφία» και «Εις κίνδυνος».
[13]Το Βήμα της Θράκης, φ. 106, 8/09/1928: «Εις κίνδυνος»
[14] Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Μακεδονίας και Θράκης, ό.π., 345 ˑ Ευστράτιος Τσιρταβής, «Εικόνες από το παλιό Διδυμότειχο και τον Έβρο», Θρακικός Οιωνός, ΙΔ’ (2001), 77-78. Ο Έβρος ήταν εβδομαδιαία εφημερίδα που εκδιδόταν στο Διδυμότειχο από το 1928 μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκδότης της ήταν ο Γεώργιος Αποστολίδης. Ο Έβρος ασχολείτο με τα τοπικά κοινωνικά θέματα και είχε σημαντική κυκλοφορία.
[15]Το Βήμα της Θράκης, φ. 110, 22/09/1928: «Περίεργον».
[16]Το Βήμα της Θράκης, φ. 113, 3/10/1928: «Περί τοκογλυφίας»
[17]Εφημερίς του Χρηματιστηρίου, φ. 1343, 23/09/1928: «Προς τους Εβραίους. Ναι. Είμεθα εθνικόφρονες. Σας παρακολουθούμεν βήμα προς βήμα»/ Η εφημερίδα αυτή, που εκδιδόταν στην Αθήνα από το Νικόλαο Π. Ιγγλέση, βρίθει αντισημιτικών δημοσιευμάτων, σε κάθε σχεδόν φύλλο της, με χαρακτήρα έξαλλο και επιθετικό.
[18]Το Βήμα της Θράκης, φ. 121, 31/10/1928: «Εις την Ισραηλιτικήν Σχολήν Διδυμοτείχου εκυκλοφόρησαν ανθελληνικά τετράδια. Εν ώ αι αρχαί αδρανούν εις Λοχαγός καταγγέλλει. Ελληνίς διδασκάλισσα μετατίθεται δια τον πατριωτισμό της». Η δασκάλα ονομαζόταν Ελένη Ασημακοπούλου, ο λοχαγός Παπαπολύζος και ο Επιθεωρητής των σχολείων Δανόπουλος. Η μετάθεση δεν ήταν δυσμενής, αφού η δασκάλα τοποθετήθηκε στο Α’ Δημοτικό σχολείο αρρένων Διδυμοτείχου «διότι περιήλθεν εις ρήξιν προς το προσωπικόν του Ισραηλιτικού σχολείου».
[19]Το Βήμα της Θράκης, φ. 122, 3/11/1928.
[20]Το Βήμα της Θράκης, φ. 123, 7/11/1928: «Η ανθελληνική προπαγάνδα Ισραηλιτών. Το Διδυμότειχον Κέντρον»
[21]Το Βήμα της Θράκης, φ. 125, 15/11/1928: «Ο Συνήγορος».
[22]Το Βήμα της Θράκης, φ. 127, 15/11/1928: «Να ομιλήση ο κ. Νομάρχης». Το φύλλο της εφημερίδαςΈβρος δεν στάθηκε δυνατόν να εντοπιστεί.
[23]Το Βήμα της Θράκης, φ. 128, 3/12/1928: Η επιστολή του Βουλευτή Έβρου κου Πανταζίδη απευθυνόταν «προς τον κ. Μαγρίσο». Αναφέρονται τα Σωματεία Παντοπωλών, Ραπτών, Καφεπωλών, Κρεοπωλών, Λαχανοπωλών, Υποδηματοποιών. Σε παρένθεση σημειώνεται «Εκ μέρους των Ελλήνων μελών». Προφανώς οι εξίσου Έλληνες άλλης θρησκείας δεν υπέγραψαν τη διαμαρτυρία. Ασφαλώς σε κάποια από τα σωματεία αυτά συμμετείχαν και Έλληνες Εβραίοι.
[24]Πέτρος Αλεπάκος, «Δικηγόροι Πολιτικοί από τον Έβρο», Νομικός Λόγος, φ. 49 (2008) ˑ Μητρώο πληρεξουσίων, γερουσιαστών και βουλευτών 1822-1935 (Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων, 1986), 130.Ο Χριστόφορος Χ. Πανταζίδης (1895 – 7 Ιανουαρίου 1954) σπούδασε Νομικά στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και άσκησε το λειτούργημα του δικηγόρου τόσο στην Ελληνική όσο και στην Τουρκική γλώσσα. Εκλέχθηκε Βουλευτής Έβρου στη Δ΄ Εθνοσυνέλευση το 1923, ως ανεξάρτητος. Επανεκλέγεται Βουλευτής στην Α΄ Περίοδο της Βουλής το 1926 με το κόμμα των Φιλελευθέρων, στη Β΄ Περίοδο το 1928, στη Γ΄ Περίοδο το 1932 και στη Δ΄ Περίοδο το 1993, με το ίδιο κόμμα. Μετά την απελευθέρωση πολιτεύθηκε με το κόμμα των Φιλελευθέρων στις εκλογές της 5/3/1950 αλλά δεν επανεξελέγη Βουλευτής.
[25] Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Μακεδονίας και Θράκης, ό.π., 364. Η Φωνή της Θράκης εκδόθηκε το 1928 στην Αλεξανδρούπολη από το Χρηστάκη Χρηστίδη. Έδινε ιδιαίτερο βάρος στην κοσμική ζωή και συνέχισε την έκδοση της μέχρι το 1939
[26]Το Βήμα της Θράκης, φ. 128, 3/12/1928: «Καμαρώσατε τα». Στο σχόλιο καταφέρεται και κατά του δικηγόρου Παπαγεωργίου, που χαρακτηρίζει ευφυέστατο, αλλά και κατά του βουλευτή Πανταζίδη, που αποκαλεί ανόητο.
[27]Το Βήμα της Θράκης, φ. 127/28-11-1928: «Διαψεύσεις» και «Να ομιλήση ο κ. Νομάρχης».
[28] Βασίλης Ριτζαλέος, Οι εβραϊκές κοινότητες στην Ανατολική Μακεδονία και τηΘράκη από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006335. Η διαμάχη μεταφέρθηκε και στον Τύπο της Θεσσαλονίκης. Η εβραϊκή και σιωνιστικών αποχρώσεωνElPoeblo καταφερόταν εναντίον γνωστών αντιεβραϊκών κύκλων, που στόχευαν να στιγματίσουν την Κοινότητα και να κλείσουν το σχολείο, ενώ το ελληνόφωνο Φως επέμενε στη ρητορική του σκανδάλου, ζητώντας την «εκκαθάρισιν του Ισραηλιτικού σχολείου» από τους ανθελληνικώς δρώντες δασκάλους.
[29]Το Βήμα της Θράκης, φ. 124/10-12-1928: «Επόμενον». Για τη Γενί Αδίμ βλ. Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Μακεδονίας και Θράκης, ό.π., 392. Η Γενί Αδίμ (= Νέο Βήμα) εκδόθηκε στην Ξάνθη το 1926 από το Σαμπρή Αλή. Συνέχισε την έκδοση της μέχρι το 1936. Χρησιμοποιούσε αραβικούς χαρακτήρες και από το 1933 λατινικούς.
[30] Στο Διδυμότειχο του Μεσοπολέμου οι Εβραίοι κρεοπώλες που καταχωρούνται στους επαγγελματικούς Οδηγούς της εποχής είναι ο Γιοσέφ Αλκαμπές (στον Οδηγό του Γαβριηλίδη) και οι Αβραάμ Αλκαμπές Νισίμ Νατάν (στον Οδηγό του Ιγγλέση). Βλ. Γαβριήλ Γαβριηλίδης, Μέγας Οδηγός Βορείου Ελλάδος. Θεσσαλίας-Μακεδονίας-Θράκης (Θεσσαλονίκη: Τριανταφύλλου, 1939), 868 ˑ Νικόλαος Γ. Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος (Αθήνα: 1925), 1240. Ο Σολομών Τζίβρε δεν καταχωρείται. Άρα οι Εβραίοι κρεοπώλες ήταν περισσότεροι.
[31]Η Πρόοδος, φ. 49, 18/11/1933: «Οι Εβραίοι Διδυμοτείχου μποϋκοτάρουν τους Έλληνας κρεοπώλας».
[32]Η Πρόοδος, φ. 85, 24/06/1934
[33]Η Πρόοδος, φ. 86, 1/07/1934: «Το Διδυμότειχον δευτέρα εβραιούπολις». Στο άρθρο αυτό η εφημερίδα αναφέρεται πάλι στο ζήτημα του υποτιθέμενου «μποϋκοτάζ» των κρεοπωλών, αναφέροντας ότι αυτό έγινε υπό το πρόσχημα ότι δήθεν εκεί δεν είχαν κρέατα “κασέρια”» και γι’ αυτό «ήνοιξαν ένα κρεοπωλείον εβραϊκόν και από εκεί επρομηθεύοντο των κρέας των», επιμένοντας στον προσχηματικό χαρακτήρα του μποϋκοτάζ, διότι «οι έλληνες κρεοπώλαι είχον κρέατα “κασέρια” και την διακριτικήν πινακίδα επί των κρεάτων».
[34]Η Πρόοδος, φ. 187, 3/07/1936.
[35]Δυτική Θράκη, φ. 341, 19/02/1933: «Έκτροποι σκηναί του Σουφλίου». Το δημοσίευμα της Δυτικής Θράκης είναι καθαρά ειδησεογραφικό, χωρίς καμία αντισημιτική αιχμή.
