ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Κείμενο του Θανάση Μουσόπουλου (Φιλολόγου, Ποιητή και Συγγραφέα)

Το Κάστρο του Διδυμοτείχου (Φωτο Γκιδίκα)
Για δύο λόγους κυρίως εντάσσω το σημερινό αφιερωματικό κείμενό μου στα 100 χρόνια ελεύθερης Θράκης. Πρώτον για τον συγγραφέα εκ Διδυμοτείχου ορμώμενον Ιωάννην Σαρσάκην που μελέτησε επισταμένως το θέμα που θα μας απασχολήσει και δεύτερον για τη θεματολογία που αποδεικνύει ότι εν τη ενιαία Θράκη από αιώνων αρχαίων ο Σπάρτακος ακολουθείται έως την σήμερον από αγωνιστές οραματιστές και εν γένει τολμηρούς ανθρώπους.
Ο Αυτοκράτορας στον οποίο αναφερόμαστε είναι ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου (1193 – 1254) ο οποίος βασίλευσε στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας από το 1222 ως τον θάνατό του. Αγωνιστής, οραματιστής και φιλολαϊκός ηγέτης.
Το τελευταίο διάστημα ασχολήθηκα ιδιαίτερα με την βυζαντινή Θράκη και την Βυζαντινή Οικουμένη γενικότερα, μέσα από σύγχρονα έργα. Παρουσίασα μέσα στο 2020 το βιβλίο του Ζαφ. Μέκου «Επιχείρηση Παπίκιο», το έργο του Γ. Γκόζη «Μητερικό της Θράκης – Βίοι και Μαρτύρια Αγίων και Οσίων Γυναικών της Θράκης», καθώς και το βιβλίο του Σ. Μαυρίδη «Οι τελευταίοι υπερασπιστές της Χριστούπολης – Η ημιαυτόνομη πολιτεία των αδελφών Αλεξίου και Ιωάννου στην Ανατολική Μακεδονία πριν την οθωμανική κατάκτηση 1342 – 1387».
Επιπλέον, σε κείμενά μου προσέγγισα τα έργα του Νίκου Τσιφόρου «Εμείς και οι Φράγκοι» και τις «Σταυροφορίες» του, τιμώντας έτσι τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του «αιώνιου δασκάλου της ιστορίας» Ν. Τσιφόρου. Τα δύο αυτά έργα του αναφέρονται γλαφυρά στην περίοδο των Σταυροφοριών, την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, τη Λατινοκρατία που ακολούθησε. Ομολογώ ότι με φώτισαν για τις ιστορικές περιόδους που περιγράφονται – πάντοτε βάσει πηγών.
Ανέφερα τα προηγούμενα στοιχεία για να δείξω ότι, κατά τη γνώμη μου, υπάρχει μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το λεγόμενο Βυζάντιο, και βέβαια για τη Βυζαντινή Θράκη.
Όσον αφορά, συγκεκριμένα, τον Ιωάννη Βατάτζη στο παρελθόν δημοσίευσα το άρθρο «Διαβάζοντας το βιβλίο του Ιω. Σαρσάκη ‘Ιωάννης Γ΄Δούκας Βατάτζης’» και πρόσφατα το «Ιω. Βατάτζης (1193 – 1254) – Ο προοδευτικός αυτοκράτορας από το Διδυμότειχο και οι μελέτες του Ιω. Σαρσάκη».
Θα προτάξω πολύ λίγα εργοβιογραφικά στοιχεία για τον συγγραφέα. Ο Ιωάννης Α. Σαρσάκης γεννήθηκε στο Ντόρτμουντ της Γερμανίας από γονείς μετανάστες το 1974. Κατάγεται από το Διδυμότειχο, όπου στην πόλη των κάστρων μαθήτευσε σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και το 1992 αποφοίτησε από το Τεχνικό Επαγγελματικό Λύκειο Διδυμοτείχου. Το 1995 εντάχθηκε στις Ένοπλες Δυνάμεις ως υπαξιωματικός του Οικονομικού Σώματος. Είναι έγγαμος με την αγιογράφο Δέσποινα Χατζηιωαννίδου με την οποία απέκτησε τρία τέκνα. Το ιστορικό και ερευνητικό του έργο, επικεντρώνεται στη μελέτη της τοπικής ιστορίας και αγιολογίας του Διδυμοτείχου, καθώς και της ιστορίας της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Το 2008 από τις εκδόσεις Ορθόδοξος Κυψέλη και σε δεύτερη έκδοση από την ΤΕΔΚ ν. Έβρου το 2010 κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο του με τίτλο «Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης – ο εκ Διδυμοτείχου άγιος αυτοκράτορας του Βυζαντίου», σελ. 216, ενώ το 2019 εκδόθηκε το εκτενέστερο σύγγραμμά του για τα ίδια θέματα με τίτλο «Ο πάμμεγας σκηπτούχος άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου», σελ. 386, εκδόσεις iWrite. Επίσης, διάφορα άρθρα του (ιστορικού περιεχομένου), έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες της Θράκης, ιστοσελίδες και περιοδικά ανάλογης θεματολογίας. Είναι δραστήριο μέλος της κοινωνίας του Διδυμοτείχου, όντας δημοτικός σύμβουλος και στέλεχος των Καστροπολιτών.
Η περίοδος στην οποία αναφερόμαστε είναι το πρώτο μισό του 13ου αιώνα. Στη θέση της παλαιάς αυτοκρατορίας του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους (που οι δυτικοί αργότερα την ονόμασαν αυθαίρετα Βυζαντινή) και η οποία καταλύθηκε από τους Ενετούς και τους Φράγκους το 1204 δημιουργήθηκε ένα μωσαϊκό βασιλείων και ηγεμονιών. Στην Ανατολή δημιουργήθηκε ένα τεράστιο αποικιακό κράτος των Βενετών. Τα κρατίδια των Φράγκων ήταν αδύναμα. Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης ανέλαβε ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός ίδρυσε το βραχύβιο Βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Στη Νότια Ελλάδα: Δουκάτο της Αθήνας και Ηγεμονία της Αχαΐας. Ο αυτοκράτορας της Νικαίας Μιχαήλ Παλαιολόγος απέσπασε περιοχές και ίδρυσε το Δεσποτάτο του Μορέως. Μέχρι το 1432 οι περισσότερες λατινικές κτήσεις της Πελοποννήσου κατακτήθηκαν από Έλληνες. Δημιουργήθηκαν και Ελληνικά κράτη: α) Αυτοκρατορία Μεγαλοκομνηνών β) Κράτος Ηπείρου και γ) Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Στην τελευταία αυτή αυτοκρατορία κυβέρνησε ο Βατάτζης.

‘Αγιος Ιωάννης Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου
Ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο το 1193. Υπήρξε Αυτοκράτορας στη Νίκαια από το 1222 ως το 1254. Ήταν κατά κοινή ομολογία όλων των ιστορικών ένας από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Πρώτιστο μέλημα του Ιωάννου ήταν ο λαός του. Για αυτό έμεινε στην ιστορία γνωστός ως πατέρας των Ρωμαίων. Ως προς τις στρατιωτικές του ενέργειες, συνετέλεσε τα μέγιστα στην ανόρθωση της Αυτοκρατορίας και τη μετά το θάνατό του ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Επικοινώνησε διπλωματικά ακόμα και με τους Δυτικούς, προκειμένου να πετύχει το στόχο του, ήτοι την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης.
Ο Ιωάννης ουσιαστικά παρέλαβε μια επαρχία και κατόρθωσε να τη μετατρέψει σε Αυτοκρατορία. Στην πραγματικότητα έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός άλλου είδους κράτους, το οποίο είχε καθαρά Ελληνική ταυτότητα, με δημοκρατικό χαρακτήρα. Πρωταρχικός στόχος του ήταν η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και η ανασύσταση της Αυτοκρατορίας, πράγμα που πραγματοποιήθηκε μετά το θάνατό του, το 1261.
Αξιοθαύμαστο είναι το έργο του στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Ιδιαίτερα, όμως, αξιοπρόσεκτη είναι η επιστολή που έστειλε ο Βατάτζης στον πάπα Γρηγόριο Θ΄, στην οποία μπορούμε να δούμε το Ελληνικό φρόνημα που τον διακατείχε.
Η σημασία της επιστολής του πάπα και της απάντησης του Βατάτζη είναι ιδιαίτερα επίκαιρη στη σύγχρονη εποχή. Διαφαίνονται το πρωτείο του πάπα και η πρόθεσή του να καθυποτάξει την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και να εξουδετερώσει την Καθ’ ημάς Ανατολή εν γένει. Ταυτόχρονα από την απάντηση του θρακιώτη αυτοκράτορα γίνεται καθαρή η ελληνική θέση και φωνή.
Οι Σταυροφορίες και η Φραγκοκρατία είναι μια ιστορική περίοδος κατά την οποία οι Δυτικοί, οι Φράγκοι, οι Καθολικοί, οι Παπικοί – με όποιο όνομα τους αναφέρουμε – έχουν βάλει στο μάτι την Ανατολή και την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – τον παραδοσιακά ελληνικό ιστορικό χώρο.
Στο νεότερο σύγγραμμα του Ιω. Σαρσάκη (σελ. 182 – 183) υπάρχει η επιστολή του πάπα Γρηγορίου Θ΄ που συντάχθηκε στις 21 Μαΐου 1237 και που απευθύνεται στον Αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη (όπως την παρουσίασε το 2012 σε εκδήλωση του Διδυμοτείχου ο Παναγιώτης Νικολόπουλος). Η επιστολή θεωρείται από τους δυτικούς επιστήμονες έγκυρη.
Θα παραθέσουμε λίγα αποσπάσματα:

Ο πάπας Γρηγόριος Θ΄
«Τω ευγενεί ανδρί Βατάτζη ας έχει πνεύμα ιδιαιτέρας βουλής. Επειδή πιστεύεται ότι η σοφία βασιλεύει στους Έλληνες, από τους οποίους από παλιά σαν από κάποια πηγή επί μακρόν έρρεαν ρύακες επιστήμης, πιστεύουμε ότι μ΄ αυτή τη διάκριση και την ωριμότητα που και εσύ διαθέτεις, οφείλεις ως μητέρα να αναγνωρίζεις τη Ρώμη, και να έχεις και να διατηρείς την εύνοια της. Ούτως ώστε να παραμένει για σένα επί πολύ καρποφόρος, προσέχοντας της αποστολικής έδρας τα πρωτεία, τα οποία δεν της τα έδωσε κάποια γήινη δύναμις, αλλά ο Ιησούς Χριστός και επί της πέτρας της κτίσεως, αμέσως μετά τη γέννησή της, την οικοδόμησε και ο οποίος στο μακάριο Πέτρο, τον κλειδούχο της αιωνίας ζωής συνήψε τα δίκαια της Ρώμης μαζί με τα αιώνια δίκαια».
Στην συνέχεια ο πάπας αναφέρεται στους σταυροφόρους «χάριν βοηθείας της Αγίας Γης αποστείλαμε σε όλο τον κόσμο να κηρυχτεί ο λόγος του σταυρού (: οι Σταυροφόροι) και επειδή η βοή της σωτηρίου σάλπιγγος, ήχησε με τα στόματα των κηρύκων, οι οποίοι κηρύσσουν και προσκαλούν σε μάχη χριστιανικής εκστρατείας εμπνευσμένης με τη Θεία Χάρη», συνεχίζοντας μιλά για τη φράγκικη αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και σημειώνει: «Οδηγούμαστε λοιπόν να προτρέψουμε την ευγένειά σου και να παροτρύνομε επιμελώς, παραγγέλλοντας να προβλέπεις και να φροντίζεις για την σωτηρία σου και την ατιμωρησία σου».
Και καταλήγει: «μη μηχανευτείς κάποιο κίνδυνο κάποια ζημία κατά της (Φραγκικής) αυτοκρατορίας, και καμία ενόχληση εις βάρος του φιλτάτου εν Χριστώ υιού μας, του Ιωάννου του ενδόξου αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως και των ημετέρων του. Αλλά μάλλον ανάλωσε βοήθεια, βουλή και εύνοια ώστε να αποδειχθείς γνήσιος υιός της Ρωμαϊκής εκκλησίας, άλλως, έχεις ως λογίζεσαι εάν η παραίνεσίς μου σε προφυλάσσει χωρίς την πατρική απειλή, ώστε εάν δεν προβλέπεις τον κύριο κίνδυνο να διαφύγεις εκείνη την κρίσιμη στιγμή της δυσκολίας, από την οποία εάν πέσεις δεν θα δυνηθείς ευκόλως να απαλλαγείς».
Η απάντηση του Ιωάννη Βατάτζη περιέχεται στο σύγγραμμα του Ιω. Σαρσάκη στο πρωτότυπο και σε νεοελληνική απόδοση από τον Κ. Χολέβα (σελ. 183 – 191).
Το κείμενο δημοσιεύθηκε το πρώτον υπό του Ι. Σακελλίωνος, Ανέκδοτος επιστολή του αυτοκράτορος Ιωάννου Δούκα Βατάτση προς τον πάπα Γρηγόριον, Αθήναιον τ. 1 (1872), 372-378. Περιλαμβάνεται στο Α. Βακαλόπουλος, Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Θεσ/νίκη 1965, 50-52.
Παραθέτω την εναρκτήρια προσφώνηση στη γλώσσα του Βατάτζη:
«Ἰωάννης ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ πιστός βασιλεύς καί αὐτοκράτωρ Ῥωμαίων ὁ Δούκας τῷ ἁγιωτάτῳ πάπα τῆς πρεσβυτέρας Ῥώμης Γρηγορίῳ σωτηρίας καί εὐχῶν αἴτησιν».
Και συνεχίσουμε με αποσπάσματα σε νεοελληνική απόδοση. Είναι λαμπερό το πνεύμα του Βατάτζη που «ειρωνεύεται» τον πάπα για την επιστολή του:
«Οἱ ἀπεσταλμένοι ἀπό τήν ἁγιότητά σου ἦλθαν πρός ἐμένα τόν βασιλέα καί μοῦ παρέδωσαν ἕνα γράμμα. Αὐτοί μέν ἰσχυρίζοντο ὅτι τό γράμμα τό έγραψες ἐσύ καί τό ἀπέστειλες πρός ἐμένα, τόν βασιλέα. Ἐγώ δέ διαβάζοντας τό ἀπαράδεκτο περιεχόμενο τοῦ γράμματος δέν πίστεψα ὅτι ἐσύ ἔγραψες τό γράμμα, ἀλλά κάποιος ἄνθρωπος πού διακατέχεται σέ ὕψιστο βαθμό ἀπό κακότητα, θυμό καί αὐθάδεια. Διότι τό γράμμα αὐτό δέν μέ ἀντιμετωπίζει ὡς βασιλέα, ἀλλά σάν νά ἤμουν κάποιος ἀνώνυμος, τυχαῖος, ἄγνωστός καί ἀφανής […] Γι’ αὐτό, λοιπόν, δέν μποροῦσα νά πιστέψω ὅτι τό γράμμα εἶναι δικό σου καί ὅτι ἐγράφη γιά νά σταλεῖ πρός ἐμένα τόν βασιλέα».

Οι άγιοι Βασιλείς της Ρωμανίας, Μέγας Κωνσταντίνος και Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο ελεήμων. Ο μεν πρώτος παραδίδει (κληροδοτεί) τη βασιλεύουσα (το κράτος των Ρωμαίων) ως κλήρο στο γένος των Ελλήνων και ο δε δεύτερος (ως εκπρόσωπος του Ελληνισμού) αποδέχεται την κληρονομιά την οποία και διατρανώνει με το γραπτό κείμενο της επιστολής το οποίο φέρει. Η αγιογράφος Δέσποινα Χατζηιωαννίδου Σαρσάκη παίρνοντας αφορμή από την υπόψη επιστολή, θέλησε να ιστορίσει το γεγονός της διαδοχής του κλήρου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς στο γένος των Ελλήνων.