ΕΝΑΣ ΘΡΑΚΙΩΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΑΠΟΣΤΟΜΩΝΕΙ ΤΗΝ ΔΥΣΗ : ΙΩ. ΒΑΤΑΤΖΗΣ ΠΡΟΣ ΠΑΠΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟ Θ΄

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

Κείμενο του Θανάση Μουσόπουλου (Φιλολόγου, Ποιητή και Συγγραφέα)

Το Κάστρο του Διδυμοτείχου (Φωτο Γκιδίκα)

Για δύο λόγους κυρίως εντάσσω το σημερινό αφιερωματικό κείμενό μου στα 100 χρόνια ελεύθερης Θράκης. Πρώτον για τον συγγραφέα εκ Διδυμοτείχου ορμώμενον Ιωάννην Σαρσάκην που μελέτησε επισταμένως το θέμα που θα μας απασχολήσει και δεύτερον για τη θεματολογία που αποδεικνύει ότι εν τη ενιαία Θράκη από αιώνων αρχαίων ο Σπάρτακος ακολουθείται έως την σήμερον από αγωνιστές οραματιστές και εν γένει τολμηρούς ανθρώπους.

Ο Αυτοκράτορας στον οποίο αναφερόμαστε είναι ο Ιωάννης  Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου (1193 – 1254) ο οποίος βασίλευσε στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας από το 1222 ως τον θάνατό του. Αγωνιστής, οραματιστής και φιλολαϊκός ηγέτης.

Το τελευταίο διάστημα ασχολήθηκα ιδιαίτερα με την βυζαντινή Θράκη και την Βυζαντινή Οικουμένη γενικότερα, μέσα από σύγχρονα έργα. Παρουσίασα μέσα στο 2020 το βιβλίο του Ζαφ. Μέκου «Επιχείρηση Παπίκιο», το έργο του Γ. Γκόζη  «Μητερικό της Θράκης – Βίοι και Μαρτύρια Αγίων και Οσίων Γυναικών της Θράκης», καθώς και το βιβλίο του Σ. Μαυρίδη «Οι τελευταίοι υπερασπιστές της Χριστούπολης  – Η ημιαυτόνομη πολιτεία των αδελφών Αλεξίου και Ιωάννου στην Ανατολική Μακεδονία πριν την οθωμανική κατάκτηση 1342 – 1387».

Επιπλέον, σε κείμενά μου προσέγγισα τα έργα του Νίκου Τσιφόρου «Εμείς και οι Φράγκοι» και τις «Σταυροφορίες» του, τιμώντας έτσι τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του  «αιώνιου δασκάλου της ιστορίας» Ν. Τσιφόρου. Τα δύο αυτά έργα του αναφέρονται γλαφυρά στην περίοδο των Σταυροφοριών, την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, τη Λατινοκρατία που ακολούθησε. Ομολογώ ότι με φώτισαν για τις ιστορικές περιόδους που περιγράφονται – πάντοτε βάσει πηγών.

Ανέφερα τα προηγούμενα στοιχεία για να δείξω ότι, κατά τη γνώμη μου, υπάρχει μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το λεγόμενο Βυζάντιο, και βέβαια για τη Βυζαντινή Θράκη.

Όσον αφορά, συγκεκριμένα, τον Ιωάννη Βατάτζη στο παρελθόν δημοσίευσα το άρθρο «Διαβάζοντας το βιβλίο του Ιω. Σαρσάκη ‘Ιωάννης Γ΄Δούκας Βατάτζης’» και πρόσφατα το «Ιω. Βατάτζης (1193 – 1254) – Ο προοδευτικός αυτοκράτορας από το Διδυμότειχο και οι μελέτες του Ιω. Σαρσάκη».

Θα προτάξω πολύ λίγα εργοβιογραφικά στοιχεία για τον συγγραφέα.  Ο Ιωάννης Α. Σαρσάκης γεννήθηκε στο Ντόρτμουντ της Γερμανίας από γονείς μετανάστες το 1974. Κατάγεται από το Διδυμότειχο, όπου στην πόλη των κάστρων μαθήτευσε σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και το 1992 αποφοίτησε από το Τεχνικό Επαγγελματικό Λύκειο Διδυμοτείχου. Το 1995 εντάχθηκε στις Ένοπλες Δυνάμεις ως υπαξιωματικός του Οικονομικού Σώματος. Είναι έγγαμος με την αγιογράφο Δέσποινα Χατζηιωαννίδου με την οποία απέκτησε τρία τέκνα. Το ιστορικό και ερευνητικό του έργο, επικεντρώνεται στη μελέτη της τοπικής ιστορίας και αγιολογίας του Διδυμοτείχου, καθώς και της ιστορίας της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Το 2008 από τις εκδόσεις Ορθόδοξος Κυψέλη  και σε δεύτερη έκδοση από την ΤΕΔΚ ν. Έβρου το 2010 κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο του με τίτλο «Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης – ο εκ Διδυμοτείχου άγιος αυτοκράτορας του Βυζαντίου», σελ. 216, ενώ  το 2019 εκδόθηκε το εκτενέστερο σύγγραμμά του για τα ίδια θέματα με τίτλο «Ο πάμμεγας σκηπτούχος άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου», σελ. 386, εκδόσεις iWrite. Επίσης, διάφορα άρθρα του (ιστορικού περιεχομένου), έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες της Θράκης, ιστοσελίδες και περιοδικά ανάλογης θεματολογίας. Είναι δραστήριο μέλος της κοινωνίας του Διδυμοτείχου, όντας δημοτικός σύμβουλος και στέλεχος των Καστροπολιτών.

Η περίοδος στην οποία αναφερόμαστε είναι  το πρώτο μισό του   13ου αιώνα. Στη θέση της παλαιάς αυτοκρατορίας του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους (που οι δυτικοί αργότερα την ονόμασαν αυθαίρετα Βυζαντινή) και η οποία καταλύθηκε από τους Ενετούς και τους Φράγκους το 1204 δημιουργήθηκε ένα μωσαϊκό βασιλείων και ηγεμονιών. Στην Ανατολή δημιουργήθηκε ένα τεράστιο αποικιακό κράτος των Βενετών. Τα κρατίδια των Φράγκων ήταν αδύναμα. Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης ανέλαβε ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός  ίδρυσε το βραχύβιο Βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Στη Νότια Ελλάδα: Δουκάτο της Αθήνας και Ηγεμονία της Αχαΐας. Ο αυτοκράτορας της Νικαίας Μιχαήλ Παλαιολόγος απέσπασε περιοχές και ίδρυσε το Δεσποτάτο του Μορέως. Μέχρι το 1432 οι περισσότερες λατινικές κτήσεις της Πελοποννήσου κατακτήθηκαν από Έλληνες. Δημιουργήθηκαν και Ελληνικά κράτη: α) Αυτοκρατορία Μεγαλοκομνηνών β) Κράτος Ηπείρου και γ) Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Στην τελευταία αυτή αυτοκρατορία κυβέρνησε ο Βατάτζης.

‘Αγιος Ιωάννης Βατάτζης ο εκ Διδυμοτείχου

Ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο το 1193.  Υπήρξε Αυτοκράτορας στη Νίκαια από το 1222 ως το 1254. Ήταν κατά κοινή ομολογία όλων των ιστορικών ένας από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Πρώτιστο μέλημα του Ιωάννου ήταν ο λαός του. Για αυτό έμεινε στην ιστορία γνωστός ως πατέρας των Ρωμαίων.  Ως προς τις στρατιωτικές του ενέργειες, συνετέλεσε τα μέγιστα στην ανόρθωση της Αυτοκρατορίας και τη μετά το θάνατό του ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Επικοινώνησε διπλωματικά ακόμα και με τους Δυτικούς, προκειμένου να πετύχει το στόχο του, ήτοι την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης.

Ο Ιωάννης ουσιαστικά παρέλαβε μια επαρχία και κατόρθωσε να τη μετατρέψει σε Αυτοκρατορία. Στην πραγματικότητα έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός άλλου είδους κράτους, το οποίο είχε καθαρά Ελληνική ταυτότητα, με δημοκρατικό χαρακτήρα. Πρωταρχικός στόχος του ήταν η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και η ανασύσταση της Αυτοκρατορίας, πράγμα που πραγματοποιήθηκε μετά το θάνατό του, το 1261.

Αξιοθαύμαστο είναι το έργο του στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Ιδιαίτερα, όμως, αξιοπρόσεκτη είναι η επιστολή που έστειλε ο Βατάτζης στον πάπα Γρηγόριο Θ΄, στην οποία μπορούμε να δούμε το Ελληνικό φρόνημα που τον διακατείχε.

Η σημασία της επιστολής του πάπα και της απάντησης του Βατάτζη είναι ιδιαίτερα επίκαιρη στη σύγχρονη εποχή. Διαφαίνονται το πρωτείο του πάπα και η πρόθεσή του να καθυποτάξει την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και να εξουδετερώσει την Καθ’ ημάς Ανατολή εν γένει. Ταυτόχρονα από την απάντηση του θρακιώτη αυτοκράτορα γίνεται καθαρή η ελληνική θέση και φωνή.

Οι Σταυροφορίες και η Φραγκοκρατία είναι μια ιστορική περίοδος κατά την οποία οι Δυτικοί, οι Φράγκοι, οι Καθολικοί, οι Παπικοί  – με όποιο όνομα τους αναφέρουμε – έχουν βάλει στο μάτι την Ανατολή και την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – τον παραδοσιακά ελληνικό ιστορικό χώρο.

Στο νεότερο σύγγραμμα του Ιω. Σαρσάκη (σελ. 182 – 183) υπάρχει η επιστολή του πάπα Γρηγορίου Θ΄ που συντάχθηκε στις 21 Μαΐου 1237 και που απευθύνεται στον Αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη (όπως την παρουσίασε το 2012 σε εκδήλωση του Διδυμοτείχου ο Παναγιώτης Νικολόπουλος). Η επιστολή θεωρείται από τους δυτικούς επιστήμονες έγκυρη.

Θα παραθέσουμε λίγα αποσπάσματα:

Ο πάπας Γρηγόριος Θ΄

«Τω ευγενεί ανδρί Βατάτζη ας έχει πνεύμα ιδιαιτέρας βουλής. Επειδή πιστεύεται ότι η σοφία βασιλεύει στους Έλληνες, από τους οποίους από παλιά σαν από κάποια πηγή επί μακρόν έρρεαν ρύακες επιστήμης, πιστεύουμε ότι μ΄ αυτή τη διάκριση και την ωριμότητα που και εσύ διαθέτεις, οφείλεις ως μητέρα να αναγνωρίζεις τη Ρώμη, και να έχεις και να διατηρείς την εύνοια της. Ούτως ώστε να παραμένει για σένα επί πολύ καρποφόρος, προσέχοντας της αποστολικής έδρας τα πρωτεία, τα οποία δεν της τα έδωσε κάποια γήινη δύναμις, αλλά ο Ιησούς Χριστός και επί της πέτρας της κτίσεως, αμέσως μετά τη γέννησή της, την οικοδόμησε και ο οποίος στο μακάριο Πέτρο, τον κλειδούχο της αιωνίας ζωής συνήψε τα δίκαια της Ρώμης μαζί με τα αιώνια δίκαια».

Στην συνέχεια ο πάπας αναφέρεται στους σταυροφόρους «χάριν βοηθείας της Αγίας Γης αποστείλαμε σε όλο τον κόσμο να κηρυχτεί ο λόγος του σταυρού (: οι Σταυροφόροι) και επειδή η βοή της σωτηρίου σάλπιγγος, ήχησε με τα στόματα των κηρύκων, οι οποίοι κηρύσσουν και προσκαλούν σε μάχη χριστιανικής εκστρατείας εμπνευσμένης με τη Θεία Χάρη», συνεχίζοντας μιλά για τη φράγκικη αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και σημειώνει: «Οδηγούμαστε λοιπόν να προτρέψουμε την ευγένειά σου και να παροτρύνομε επιμελώς, παραγγέλλοντας να προβλέπεις και να φροντίζεις για την σωτηρία σου και την ατιμωρησία σου».

Και καταλήγει: «μη μηχανευτείς κάποιο κίνδυνο κάποια ζημία κατά της (Φραγκικής) αυτοκρατορίας, και καμία ενόχληση εις βάρος του φιλτάτου εν Χριστώ υιού μας, του Ιωάννου του ενδόξου αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως και των ημετέρων του. Αλλά μάλλον ανάλωσε βοήθεια, βουλή και εύνοια ώστε να αποδειχθείς γνήσιος υιός της Ρωμαϊκής εκκλησίας, άλλως, έχεις ως λογίζεσαι εάν η παραίνεσίς μου σε προφυλάσσει χωρίς την πατρική απειλή, ώστε εάν δεν προβλέπεις τον κύριο κίνδυνο να διαφύγεις εκείνη την κρίσιμη στιγμή της δυσκολίας, από την οποία εάν πέσεις δεν θα δυνηθείς ευκόλως να απαλλαγείς».

Η απάντηση του Ιωάννη Βατάτζη περιέχεται στο σύγγραμμα του Ιω. Σαρσάκη στο πρωτότυπο και σε νεοελληνική απόδοση από τον Κ. Χολέβα (σελ. 183 – 191).

Το κείμενο δημοσιεύθηκε το πρώτον υπό του Ι. Σακελλίωνος, Ανέκδοτος επιστολή του αυτοκράτορος Ιωάννου Δούκα Βατάτση προς τον πάπα Γρηγόριον, Αθήναιον τ. 1 (1872), 372-378. Περιλαμβάνεται στο Α. Βακαλόπουλος, Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Θεσ/νίκη 1965, 50-52.

Παραθέτω την εναρκτήρια προσφώνηση στη γλώσσα του Βατάτζη:

«Ἰωάννης ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ πιστός βασιλεύς καί αὐτοκράτωρ Ῥωμαίων ὁ Δούκας τῷ ἁγιωτάτῳ πάπα τῆς πρεσβυτέρας Ῥώμης Γρηγορίῳ σωτηρίας καί εὐχῶν αἴτησιν».

Και συνεχίσουμε με αποσπάσματα σε νεοελληνική απόδοση. Είναι λαμπερό το πνεύμα του Βατάτζη που «ειρωνεύεται» τον πάπα για την επιστολή του:

«Οἱ ἀπεσταλμένοι ἀπό τήν ἁγιότητά σου ἦλθαν πρός ἐμένα τόν βασιλέα καί μοῦ παρέδωσαν ἕνα γράμμα. Αὐτοί μέν ἰσχυρίζοντο ὅτι τό γράμμα τό έγραψες ἐσύ καί τό ἀπέστειλες πρός ἐμένα, τόν βασιλέα. Ἐγώ δέ διαβάζοντας τό ἀπαράδεκτο περιεχόμενο τοῦ γράμματος δέν πίστεψα ὅτι ἐσύ ἔγραψες τό γράμμα, ἀλλά κάποιος ἄνθρωπος πού διακατέχεται σέ ὕψιστο βαθμό ἀπό κακότητα, θυμό καί αὐθάδεια. Διότι τό γράμμα αὐτό δέν μέ ἀντιμετωπίζει ὡς βασιλέα, ἀλλά σάν νά ἤμουν κάποιος ἀνώνυμος, τυχαῖος, ἄγνωστός καί ἀφανής […] Γι’  αὐτό, λοιπόν, δέν μποροῦσα νά πιστέψω ὅτι τό γράμμα εἶναι δικό σου καί ὅτι ἐγράφη γιά νά σταλεῖ πρός ἐμένα τόν βασιλέα».

Οι άγιοι Βασιλείς της Ρωμανίας, Μέγας Κωνσταντίνος και Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο ελεήμων. Ο μεν πρώτος παραδίδει (κληροδοτεί) τη βασιλεύουσα (το κράτος των Ρωμαίων) ως κλήρο στο γένος των Ελλήνων και ο δε δεύτερος (ως εκπρόσωπος του Ελληνισμού) αποδέχεται την κληρονομιά την οποία και διατρανώνει με το γραπτό κείμενο της επιστολής το οποίο φέρει. Η αγιογράφος Δέσποινα Χατζηιωαννίδου Σαρσάκη παίρνοντας αφορμή από την υπόψη επιστολή, θέλησε να ιστορίσει το γεγονός της διαδοχής του κλήρου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς στο γένος των Ελλήνων.

Σημαντικότατη και διαχρονικά εύστοχη είναι η αναφορά στο  ελληνικό γένος:   «Ἔγραφε, λοιπόν, αὐτό τό γράμμα ὅτι στό δικό μας γένος τῶν Ἑλλήνων βασιλεύει ἡ σοφία καί ὅτι ἀπό τή δική μας σοφία ἐξεπήγασαν σταγόνες σοφίας γιά ὅλην τήν ἀνθρωπότητα. Κάι ὅτι πρέπει, ἐπειδή ἔχουμε φωτεινά πνεύματα, νά μήν ἀγνοοῦμε τήν ἀρχαιότητα τοῦ θρόνου σου, σάν νά πρόκειται γιά μία πληροφορία, ἡ ὁποία ἀπαιτεῖ μεγάλη γνώση καί σοφία γιά νά μαθευτεῖ. Τί ἄραγε χρειάζεται ἡ βαθυτάτη σοφία καί γνώση γιά νά ἀναγνωρίσουμε ποιό εἶναι τό ἀξίωμά σου καί ποιά ἡ σπουδαιότητά του; […] Ἐπειδή, ὅμως, ὁ θρόνος σου βρίσκεται στή γῆ καί δέν διαφέρει ἀπό τούς θρόνους τῶν ἄλλων ἀρχιερέων, γιατί θεωρεῖς ὅτι εἶναι δύσκολο νά γνωρίζουμε περί αὐτοῦ; […] Πῶς ὅμως ἀγνοεῖς, ἤ ἄν τό γνωρίζεις γιατί δέν τό ἀναφέρεις, ὅτι μαζί μέ τή σοφία πού μᾶς κυβερνᾶ, ἐδόθη στό γένος μας καί ἡ βασιλεία τούτου τοῦ κόσμου καί μάλιστα ἀπό τόν Μέγα Κωνσταντῖνο, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τήν κλήση ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό καί βασίλευσε μέ σεμνότητα καί τιμιότητα; Διότι εἶναι γνωστό σέ ὅλους ὁτι ἡ κληρονομιά τῆς διαδοχῆς ἐκείνου (τοῦ Μ. Κωνσταντίνου) μεταβιβάσθηκε στό δικό μας γένος καί ἐμεῖς εἴμαστε οἱ κληρονόμοι καί διάδοχοί του!

Ἐσύ, λοιπόν, ἀπαιτεῖς ἀπό ἐμᾶς νά μήν ἀγνοοῦμε ποιό εἶναι τό ἀξίωμά σου καί ποιά εἶναι τά προνόμιά του. Ἐμεῖς ἀπό τήν πλευρά μας δέν ἔχουμε ἀραγε δίκιο ἄν απαιτήσουμε καί σύ νά ἀναγνωρίσεις τά δικαιώματά μας στόν θρόνο καί στό κράτος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τά ὁποῖα ἔχουν τή ρίζα τους στούς χρόνους τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καί μέσῳ τῶν πολλῶν βασιλέων πού κυβέρνησαν ἐπί χίλια χρόνια καί ἀνήκουν στό δικό μας (Ἐλληνικό) γένος φθάνουν μέχρι τή δική μας ἐποχή;»

Στη συνέχεια ο Ιωάννης Βατάτζης έρχεται στα γεγονότα της εποχής του, τις Σταυροφορίες και την κατάλυση του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους.

«Εμεῖς φύγαμε ἀπό τόν τόπο μας διά τῆς βίας, ἀλλά μέ τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ διατηροῦμε ἀκλόνητα καί παντοτινά τά νόμιμα δικαιώματα ἐπί τῆς ἐξουσίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Διότι βασιλεύς εῖναι ἐκεῖνος πού κυβερνᾶ ἕνα ἔθνος μέ λαό πολύ καί ὄχι ἐκεῖνος πού ἀπλῶς ἐξουσιάζει τίς πέτρες καί τά ξύλα, ἀπό τά ὁποῖα ἀποτελοῦνται τά τείχη καί οἱ ὀχυρωματικοί πύργοι».

Ο πάπας θεωρεί ελευθερωτές των Αγίων τόπων τους Σταυροφόρους «Ὅταν ἀκούσαμε αὐτήν τήν εἴδηση καί ἐμεῖς χαρήκαμε καί γεμίσαμε ἀπό ἀγαθές ἐλπίδες, ὅτι δηλαδή οἱ ἀπελευθερωτές τῶν ἁγίων τόπων  εἶναι φυσικό νά ἐλευθερώσουν πρῶτα τή δική μας πατρίδα ἀπό αύτούς πού τήν ὑποδούλωσαν καί νά τιμωρήσουν τούς κατακτητές, διότι βεβήλωσαν ναούς, σύλησαν τά ἱερά σκεύη καί διέπραξαν μεγάλα ανοσιουργήματα κατά Χριστιανῶν».

Αντίθετα ο πάπας δεν λέει κουβέντα για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Ο Βατάτζης είναι ευθύς και διεισδυτικός πολιτικά: «Χρησιμοποιεῖς αὐτά τά ἱερά σύμβολα ὡς προκάλυμμα καί μέσο συγκάλυψης τῆς πλεονεξίας σου καί τῆς φίλαρχης καί φιλοχρήματης διάνοιάς σου». Επιπλέον «Σέ βεβαιώνουμε καί δηλώνουμε στήν ἁγιότητά σου καί σέ ὅλους τούς Χριστιανούς ὅτι οὐδέποτε θά σταματήσουμε νά μαχόμεθα καί νά πολεμοῦμε ἐναντίον ἐκείνων πού κατέχουν τήν Κωνσταντινούπολη».

Προχωρεί μάλιστα σε μάθημα ηθικής χριστιανικής προς τον ηγέτη της δυτικής εκκλησίας: «Καί ἐσύ ὡς μιμητής τοῦ Χριστοῦ καί διάδοχος τοῦ κορυφαίου τῶν Ἀποστόλων καί γνώστης τῶν θείων νόμων καί τῶν ἀνθρωπίνων θεσμῶν θά μᾶς ἐπαινέσεις γιά τό γεγονός ὅτι ὑπερασπιζόμαστε τήν πατρίδα μας καί θέτουμε σέ κίνδυνο τή ζωή μας ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας πού δικαιοῦται ἡ πατρίδα. Πῶς μποροῦμε ἄραγε νά τήν βλέπουμε ντροπιασμένη, νά ἔχει χάσει τήν παλαιότερη δόξα της καί νά ἔχει μετατραπεῖ σέ κατοικία φονέων καί σπήλαιο ληστῶν;».

Κλείνει το ειλικρινές γράμμα του Αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη προς τον πάπα Γρηγόριο Θ΄ με την υπόμνηση ότι:

«Ἐγώ ἀνέχθηκα χωρίς θλίψη τό ἄξεστο περιεχόμενο τοῦ γράμματός σου καί φέρθηκα εὐγενικά στούς ἀνθρώπους σου πού τό ἔφεραν, ἐπειδή ἐπιθυμῶ εἰρηνική σχέση μέ τήν ἁγιότητά σου».

H αλληλογραφία μεταξύ του πάπα και του Βατάτζη είναι καθαρά πολιτική. Ο πάπας μιλά ως πολιτικός αρχηγός της Δύσης, απευθυνόμενος στην Ορθόδοξη Ανατολή επιδιώκει την ολοκληρωτική καθυπόταξή της. Είμαστε στον 13ο μεταχριστιανικό αιώνα, στις επόμενες εκατονταετίες εμπεδώνεται η ιδέα αυτή. Η παπική εξουσία συνυφαίνεται με τους νέους χρόνους. Για τούτο τον λόγο η απάντηση του Ιωάννη Βατάτζη έχει πολύπλευρη πολιτική διαχρονική σημασία. Πρόκειται για ένα δυνατό και ευθύ μήνυμα προς τη Δύση.

Ο Κώστας Καλοκαιρινός στο εξαιρετικό εγχειρίδιο «Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή 146 π.Χ. – 1453 μ.Χ.» (ΟΕΔΒ, 1979) μιλώντας για τον Ιωάννη Βατάτζη σημειώνει ότι «κατόρθωσε να κάνει την αυτοκρατορία της Νίκαιας, από μικρασιατική δύναμη που ήταν, δύναμη ευρωπαϊκή, και άρχισε να περισφίγγει από παντού το φράγκικο βασίλειο της Κωνσταντινούπολης» (σελ. 373).

Ο αγαπητός μου καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Απόστολος Βακαλόπουλος στον τόμο «Νέα ελληνική ιστορία – 1204 – 1985» (εκδ. Βάνιας, 2η έκδοση, 1987) μιλώντας για την επιστολή του Ιωάννη Βατάτζη γράφει για την κληρονομιά του Μεγάλου Κωνσταντίνου: «Αυτή την κληρονομιά δεν πρόκειται να την απαρνηθούν οι Έλληνες και δεν θα πάψουν ποτέ να πολεμούν εναντίον των κατακτητών, ωσότου απελευθερώσουν τα εδάφη τους.

Οι αυτοκράτορες δηλαδή της Νίκαιας εμπνέονται από την ίδια ακριβώς ιδέα, που θέρμαινε αργότερα, επί τουρκοκρατίας, τους ραγιάδες Έλληνες, από την Ιδέα ακριβώς που στους νεότερους χρόνους ονομάστηκε Μεγάλη Ιδέα. Εκεί λοιπόν, στη Νίκαια, μετά το 1204, πρέπει να αναζητήσουμε τις πρώτες αρχές της» (σελ. 14).

Η επιστολή αυτή του Βατάτζη και η βαθύτερη ουσία που διαλαμβάνει αποτελούν τον καλύτερο πρόλογο στον εορτασμό των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2020